турларни лотин тилида қўшалоқ исм билан юритишни, унда биринчи уруғ
исмини бош ҳарфда, тур исмини кичик ҳарфда ёзишни тавсия қилган ва ўзи унга
итоат қилган. Шундай қилиб К.Линней фанга бинар номенклатурани киритди ва
бундай номенклатурага барча дунё олимлари ҳанузгача риоя қилишади.
Бунга
мисол тариқасида икки тур жигар қуртлари – фасциолаларни номланишини
келтириш мумкин. Улар “обыкновенная фасциола” нинг таржимасидан келиб
чиққан. Бу эса фан талабига жавоб бермайди. Фасциоланинг иккинчи тури 1855
йилда аниқланган ва унга Fasciola gigantica, Cobbold, 1855 деб ном қўйилган.
Юқоридаги мисолдан кўриниб турибдики, Fasciola сўзи иккала ҳолда ҳам
уруғ, яъни авлоднинг номини билдиради, у бош ҳарф билан белгиланган ва уни
ўзгартириш мумкин эмас. Турнинг исмини эса муаллиф ўз ҳоҳишига қараб
қўяди. Шундай принцип систематикада ҳанузгача ўз моҳиятини йўқотмаган.
К.Линней систематикаси уни тузишда бефарқлик
билан олинган
белгиларга асосланган сунъий характердаги систематика эди. Шунга кўра
К.Линнейнинг ўзи ҳам айрим ҳайвон турларини аниқлашда ва систематикага
киритишда бироз хатоликларга йўл қўйган.
К.Линней тузган систематикада бир-бирига яқин турлар авлодларга,
авлодлар
туркумларга, туркумлар эса синфларга бирлаштирилган. Унда бутун
ҳайвонот дунёси 6 та синфга бўлинган, улардан иккитаси (чувалчанглар ва
ҳашоратлар
) умуртқасизларни 4 таси (балиқлар, судралиб юрувчилар, қушлар,
сут эмизувчилар) эса умуртқалиларни ташкил этади. К.Линней
турлар
ўзгармайди деган эътиқодга асосланган ва ҳар хил турлар аввалда қанча
яратилган бўлса ҳозир ҳам шунча деб ҳисобланган.
Зоологияда систематикани табиатшунос олими Ж.Б.Ламарк (1744-1829)
бир мунча ислоҳ қилди. К.Линнейнинг аксича, Ж.Ламарк турларининг
ўзгарувчанлигини тан олган ва бу билан дастлабки эволюцион назарияга асос
солган. Аммо турлар ўзгарувчанлигининг сабабларини
тушунтиришга Ламарк
ожизлик қилган.
Ж.Б.Ламарк ҳайвонот дунёсини 14 синфга ажратган, улардан 10 таси
умуртқасиз ҳайвонларни ташкил қилган. Ундан ташқари, Ж.Ламарк
синфларининг ҳар бири ҳайвонот дунёси ривожланишининг маълум босқичини
акс эттириш керак бўлган 6 та босқичга жойлаштирилган. IV, V ва VI босқичлар
(балиқлар, рептилиялар, қушлар, сут эмизувчилар) ни бир мунча тўғри деб
ҳисоблаш мумкин. Биринчи босқичга инфузориялар ва полиплар кирган.
Зоология систематикасининг келгуси тараққиёти
француз зоологи Жорж
Кювье (1769-1832) ишлари билан боғлиқ. У ҳайвонот дунёсини 4 та “шохлар” га
ажратади, қайсики улар кейинчалик 4 та тип деб юритилади. Умуртқалилар,
юмшоқ танлилар, бўғимлилар, ва нурлилар. Аммо уларга киритилган 19 та синф
кўпинча тўғри жойлашмаган. Кювье фикрича эса турлар ўзгармасдир.
Биологияда эволюцион назария буюк инглиз олими Ч.Дарвин (1809-1882)
нинг “турларнинг табиий танлаш йўли билан келиб чиқиши” асаридан кейин
тўлиқ ғалаба қозонди. “Уй ҳайвонлари ва маданий ўсимликларни ўзгариши”
асарида бу таълимот ўз тасдиғини олди. Ч.Дарвин ўзининг “Одамнинг келиб
чиқиши ва жинсий танлов” асарида кишиларни
маймунсимон аждодлардан
келиб чиқиши ҳақидаги гепотизани исботлаб берди.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
Зоологик текширишлар XIX-XX асрларда кенг миқёсда ривожланди.
Жумладан, Н.А.Северцов (1827-1885) ўзининг “Туркистон ҳайвонларининг
вертикал ва горизонтал тарқалиши” асарда Марказий Осиё фаунасини яратди.
К.М.Бэр (1792-1876) эмбриологияга асос солган олимлардан бири. ИИ.Мечников
(1845-1916), А.О.Ковалевский (1840-1901), В.О.Ковалевский (1842-1883)
ларнинг зоологияни ривожлантиришдаги, Ч.Дарвин назариясини бойитишдаги
хизмати катта.
Н.М.Пржевальский (1839-1888), А.П.Федченко (1844-1873)
йилларнинг
Марказий Осиёга қилган саёҳатлари ва зоологик текширишлари ушбу регион
фаунасини бойитишга қаратилган.
А.П.Федченко мамлакатимизда паразит чувалчангларнинг тарқалишини
илк бор ўрганди. Бухорода кишилар ўртасида кўплаб учрайдиган, оғир касаллик
чиқарадиган – дракункуланинг ривожланишини ўрганиб чиқди ва бу
нематоданинг оралиқ хужайини циклоп эканлигини аниқлади.
Ўзбекистонда зоологиянинг ривожланиши А.П.Федченкодан сўнг
К.И.Скрябин (1878-1972), Е.Н.Павловский (1884-1965), В.Л.Якимов (1870-1940),
Т.З.Захидов, А.Т.Тулаганов, Г.К.Комилов, Н.В.Баданин ва уларнинг бир гуруҳ
шогирдлари,
А.К.Сагитов,
Л.М.Исаев,
М.С.Султонов,
К.Самадов,
А.М.Мухаммадиев,
Ш.Азимов,
И.Узаков,
О.П.Богданов,
Э.Х.Эргашев,
Ж.Азимов, Ж.Лаханов, А.Орипов, М.Аминжонов, А.Рўзимуродов, И.Расулов ва
бошқаларнинг илмий ишлари билан чамбарчас боғлиқ. Ҳозирги пайтда ўзбек
зоологларининг ишлари бошқа МДҲ олимлари ишлари ичида кўзга кўринган
ўринни эгаллайди.
Do'stlaringiz bilan baham: 
