Ma’ruza fanning predmeti, maqsadi va vazifasi

ARXEOLOGIYa MANBALARI

Arxeologiya manbalari quyidagi ikki turga bo’linadi:

1. 
   Tabiiy manbalar (paleozoologiya, paleobotanika) - inson va hayvon suyaklari va o’simlik qoldiqlari geologik qatlamlar bo’lib, ularni asosan antropologlar, zoologlar, botaniklar va geologlar o’rganadilar.
   
2. 
   Inson tomonidan yaratilgan manbalar: mehnat qurollari, qurol- aslahalar, kulolchilik buyumlari, san’at va zeb-ziynat buyumlari, qoyatosh rasmlari, yozma manbalar va h.k. Yozma manbalarni o’rganish bilan asosan tarixchilar shug’ullansalarda, arxeologlar kishilik o’tmishini o’rganishda moddiy manbalar bilan birgalikda yozma manbalarga ham tayanib ish ko’radilar.
   

3. ARXEOLOGIYa FANI TARIXI

Arxeologiya fani dunyodagi boshqa fanlarga Karaganda eng yosh fanlar qatoriga kiradi. Yozma manbalarning xabar berishicha, hatto Vavilon podshosi Nabonid (mil. avv. 555-539 yy.) ibodatxonalar, saroylarni ostki qismlarini qazdirtirib ko’rganligi haqida ma’lumotlar sakdanib qolgan. Yozma manbalarda "arxeologiya" termini miloddan avvalgi V asrlardan boshlab uchray boshlaydi. Jumladan Platon (mil. avv. 427-347 yy.) va Diodor Sitsiliyskiy (mil. avv. 80-29 yy.) larni asarlarida bir necha martadan "arxeologiya" terminini uchratish mumkin. Diodorning zamondoshi Diodor Galikarnasskiy Rimning Puni urushlarigacha bo’lgan davrini "Rim arxeologiyasi" atamasi bilan atagani ma’lum. Yaqin yuz yillar keyinroq yashagan yaxudiylarning mashxur yozuvchisi Iosif Flaviy o’zining yahudiylar tarixiga bag’ishlangan "dunyo yaralgandan Nerongacha" nomli asarini "Yahudiylar arxeologiyasi" deb atadi.
Milodning boshlaridan boshlab "arxeologiya" atamasini o’rniga "antiquitates" - "qadimiyat", "kadimgi" atamalari ishlatilishi bilan birga arxeologiya tushunchasidan ko’ra ham boshka sohalarda qo’llanila boshlandi. Ya’ni, bu davrga kelib "arxeologiya" atamasi biroz differentsiyalashdi va boshqacharok mazmun kasb etdi. Masalan, "badiiy buyumlar kadimiyati", "yuridik ishlar kadimiyati" va h.k.
Rimning imperatorlari davrida «antiquarius» - ya’ni antikvariy, qadimiyat havaskori ma’nosida ishlatildi. O’rta asrlarga kelib "antikvariylar" deb qadimgi qo’lyozmalarni ko’chirib yozadigan hattotlar aytiladi. Uyg’onish davridan boshlab esa, barcha qadimgi davrlarga oid buyumlarni saqlovchilarini "antikvariylar" deb aytiladi.
Yunonlarning "arxeologiya" atamasini yana qayta "tiriltirgan" olim Gettingen universitetining professori Xristian Gottlib Geyne bo’ladi. Ammo, X.G. Geyne arxeologiya tushunchasini ishlatar ekan, uning nazarida butun insoniyat tarixidan qolgan buyumlar emas, balki faqat antik dunyodan qolgan buyumlarni va o’sha buyumlarni klassifikatsiyasini tushungan. U professor sifatida studentlarga dars berar ekan, ma’ruzasini "Gretsiya va Rimning qadimgi san’at arxeologiyasi" deb ataydi.
Arxeologiya fani tarixi odatda buyuk tadqiqotlar; Misrdagi
Tutanxamon qabri, Meksikadagi Maya shahri harobalari, Frantsiyadagi Laskauks g’ori kabi qadimgi tosh davriga oid rangli g’or suratlari yoki Tanzaniyadagi Olduvay darasidan topilgan eng qadimgi odam suyak qoldiqlarining topilishi bilan boshlanadi. Umuman, Arxeologiyaning kelib chiqish tarixi, shakllanishi, uning fan sifatida taraqqiy topishi va taraqqiyot bosqichlari to’g’risida Siz, keyingi ma’ruzalarda batafsil ma’lumot olasiz. (Colin Renfrew, Paul Bahn. Archaeology: Theories, Methods and Practice. London. 2004. P. 22-23)

2.