Ma’ruza bo‘yicha o‘quv materiallari mavzu: Bolalar psixologiyasi o‘quv fani sifatida

Maktabgacha tarbiya yoshida mehnat faoliyatining xususiyatlari.


3-muammoli masala
“Zilola 5 yoshda bo‘lib, u juda ham gullarni yaxshi ko‘radi. SHu boisdan u hamisha ertalab gullarga suv quyadi. YAqinda Zilola bog‘cha opasidan gul urug‘ini gul tuvakka ekishni o‘rganib oldi. Sarvar esa ko‘proq rasm chizishga va plastirindan turli bumlarni yasashga juda qiziqadi. U ham Zilola bilan tengdosh.” Sizningcha, ushbu ikki nafar bolada sodda mehnat faoliyatlari qanday psixologik xususiyatlarning shakllanishiga xizmat qilishi mumkin?

Bolalarning mexnat faoliyatlarini uzida qampagan mashgulotlar asosan bogcha yoshidagi davrdan boshlanadi. Bu yoshda bolalarning mexnatlari juda sodda va elementar bulsa xam ularning psixik ta­raqqiyotlarida juda katta axamiyatga egadir.

Bogcha yoshidagi bolalar bilan utkaziladigan cifatlar natijasida bolalarda mexnatga nisbatan ijobiy munosabat, mexnat qilish ish­tiyoqi tyriladi. Kattalarning mexnat faoliyatlariga taklid kilish das­tavval bolalarning uyinlarida namoyon buladi. Bolalar kattalarning mexnat faoliyatlarini uzlarining uyinlarida taqlidan takrorlash bi­lan cheklanib qolmay balki kattalar mexnatida bevoita qatnashish uchun xapakat kila boshladilar. Masalan. Kiz bolalar onalari Kir yuvayotganda suv tashish ayrim kichikroq narsalarni(dastrumolchalarni) chayishda qatnashadilar. Uy va xovlilarni yigishtirib supurishga, ugil bolalar esa otasi bajarayotgan ishda qatnashishga intila boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalarni mexnatining natijasiga qarab emas, balki mexnat jarayonining uziga kizikishi psixologik jixatdan xarakterlidir.
Bogcha yoshidagi bolalarning ishiga baxo berib borish ularda mexnatga nisbatan ijobiy munosabatni tarbiyalashda katta rol uynaydi. Bolalar kuchlari etadigan ishlarni bajarayotganlarida kup xa­tolarga yul kuyishlari turgan gap. Lekin bunda bolalarni mexnatga jalb qilmaslik kerak, bolalarning bajaradigan ishlarini kattalar­ning uzlari bir pastda qilib quyishlari mumkin degan ma’no kelib chiqadi. SHarq xalqida bir maqol bor: "Bolani bir ishga buyur, ketidan uzing yugur". Bu juda tugri, xayotiy gap. Bolalarga biron yumush buyu­rilganda, uni qanday bajarayotganliklaridan kuzkuloq bulib turish kerak, degan ma’noni bildiradi.
Bolalarda xususan, kichik yoshdagi bogcha bolalarida xali mexnat malakalari yuq qul muskullari yaxshi rivojlanmagan buladi. Ana shu­ning uchun bolalar kastdan yoki anqovliklaridan - emas balki eplay olmasliklaridan ‘biron narsani tushurib sindirib yuborishlari mum­kin. Ana shunday "falokat" yuz bergan paytda bolani "ankov, merov, kuzingga qapacang bulmaydimi" deb urishish yoki koyish yaramaydi. Bu­ning urniga bolaga shu mexnatni qanday qilib bajarishni kursatib berish lozim.
Bogcha yoshidagi bolalarni mexnatsevarlik ruxida tarbiyalashda ularni inoq jamoaga uyushtirish katta axamiyatga egadir. Jamoa bulib mexnat qilishda tarbiyachi xap bir bolaga ma’lum bir mexnatni baja­rishni buyuradi. Ana shu tariqa bolalar jips jamoa bulib mexnat faoliyati bilan shugullanadilar.
Masalan, katta gypux bolalari jamoa bulib navbatchilik qiladilar. Bunda bir bola stolga dasturxon yozib chiqsa, ikkinchisi qoshiq va vilkalarni quyib chiqadi, uchinchi bola esa stulchalarni quyib chiqsa, turtinchi bola stolga nonlarni kuyib chiqadi. Bogchada navbatchi­likka urgangan bolalar oilada xam yordamlashadigan buladilar.
Umuman, urta va katta yoshdagi bogcha bolalariga oilada kuchlari eta­digan mexnat topshiriqlarini berish kerak. Bu ularni meqnatsevarlikka tarbiyalashda va ularda ayrim mexnat malakalari xosil bulishi uchun juda katta imkoniyatlar yaratadi. Ijtimoiy foydali mexnatda, ishtirok etmagan bolani keyinchalik mexnatga jalb qilish juda kiyin buladi.
Bogchada bolalar jalb qilinadigan mexnat faoliyatining turi juda xilma-xildir. Masalan, tabiat burchagidagi jonivor yoki usimliklarni parvarish kilish , bogcha xovlisida ishlash, oshxonada va guruxda navbat­chilik qilish, kichkintoylarni kiyintirishga yordam berish vaboshkalar.
SHuni xam aytib utish kerakki, kichik yoshdagi bogcha bolalari uzlarining mexnat faoliyatlarini xali yulga kuya olmaydilar. SHu­ning uchun ular mexnatning juda sodda turlari bilan, ya’ni usimliklarga suv kuyish, baliqlarga ovqat berish, xovliga suv sepish va shu kabilar bilan shugullanadilar.
Urta va katta gypux bolalari mexnat faoliyatini uyiidan batamom farqlab unta nisbatan jiddiy munosabatda bula boshlaydilar. Ular mexnatdan kelib chiqadigan natijani, ya’ni mexnatning ijtimoiy moxiyatini, kim uchun, nima uchun mexnat qilish lozimligini tushunadi­lar. Ular kattalarning oiladagi uy-ruzgor ishlariga zur ishtiyoq bilan yondoshadilar, kichkintoylar uchun kogozdan, kartondan faner va plasti­lindan turli uyinchoqlar yasaydilar. Pedagogik jixatdan tyrpi tashkil qilingan mexnat faoliyati bolalarning xar tomonlama ya’ni xam jis­moniy, xam psixik, xam estetik, xam axlokiy tomondan barkamol ri­vojlanishlariga juda katta ta’sir qiladi.
Bogcha bolalari biron uyin, ta’lim yoki mexnat faoliyatlari bilan mashgul bular ekanlar, ular xarakatlarining asosida ma’lum motivlar, ya’ni ularni xarakatga soluvchi mayllar yotadi. Kichik bogcha yoshidagi bolalarning xatti-xarakatlari kuproq shu xatti-xarakatlar amalga oshirilayotga sharoitga bogliq buladi. Ular xatti-xarakat motiv­larini anglab xam etmaydilar. SHuning uchun kupincha uzlariga mutlaqo xisobot bermay ma’lum bir vaziyatda u yoki bu xatti-xarakatni amalga oshira boshlaydilar.
Bu yosh davrida bolalarning xatti-xarakatlari va xulk ­atvorlarining motivlari xam uzgarib, rivojlanib boradi. Katta yoshli bogcha bolalarining xatti-xarakat motivlari tula anglangan motivlar­dan iborat buladi. Masalan, katta yoshdagi bogcha bolalarining xatti­ xarakatlari, xulk-atvorlari asosida yotgan motivlar xar tomonlama katta odamlarga uxshashdan iboratdir. Ular ana shunday kuchli mayl asosida taqdiy uyinlarni, ta’limiy, ya’ni didaktik mashgulotlarni va mexnat mashgulotlarini tashkil qilib utkazadilar. Bolalarning asosiy maqsadlari katta odamlar bilan uzaro munosabatni mustaxkamlashdir. Bolalar katta kishilar bilan yaxshi munosabatlar urnatishga intilar ekanlar, ular katta kishilarning buyurgan topshi­riqlarini bajarishga, urnatgan tartib-koidalariga suzsiz buy sunishga xarakat qiladilar.
Bolaning bogcha yoshidagi davrida uz qadr-qimmatini anglashi xam yuzaga kela boshlaydi. Bolalar bogchaga kelganda dastavval uz tengkurlarini sezmaslikka, payqamaslikka xapaa qiladilar. Keyinchalik turli uyin va majburiy mashgulotlar davomida bolalar jamoa­siga kushilib, uz tengkurlarining xurmatini kozonishga xarakat kiladilar, ya’ni boshka bolalarga xar tomonlama yaxshi kurinishga in­tiladilar. Bogcha yoshidagi bolalar xatti-xarakatlari motivlarining rivojlanishida axlokiy motivlarning roli nixoyatda kattadir. Bola­lar uz xatti-xarakatlarini anglaganlari sayin axlokiy motivlari­ning, ya’ni ijtimoiy axlokiy koidalarga rial kizikish motivlari ku­chayib boradi. Bolalar endi uzlarining egoistik manfaatlari yuzasi­dan emas, balki ijtimoiy manfaat nukqtai nazaridan xarakat kilishga uprana boshlaydilar. Masalan, bolalar uzlari yoqtirgan uzlariga eng yaxshi uyinchoklarini beradigan va xattoki uzlarining uydan olib kel­gan shirinliklarini xam bulib beradigan buladilar. SHu tarika bola­larda ijtimoiy motivlar rivojlana boshlaydi. Katta yoshdagi bogcha bolalari xar doim kichik yoshdagi bolalarga yordam berishga, ya’ni ijti­moiy motivlar asosida xarakat qilishga intiladilar.
Bogcha yoshidagi bolalar xatti-xarakatlari motivlarining rivojla­nishida axlokiy motivlarning roli nixoyatda kattadir, Bolalar uz xat­ti-xarakatlarini anglaganlari sayin axlokiy motivlarining, ya’ni ijtimoiy axlokiy koidalarga rioya kilish motivlari kuchayib boradi. Bogcha yoshidagi bolalarda ana shunday motivlar bilan birga uz-uzini anglash, uzining xatti-xarakatlariga baxo berish xam tarkib topa bosh­laydi, Masalan, "Uch ayik", "Uycha", "Aka-uka baxodirlar" kabi xikoyalarni ifodali kilib uqib berish yoki inssenirovka kilish orka­libolalarda uz-uzini anglash va uz xatti-xarakatlariga baxo berish tarbiyalab boriladi.

“Besh minutlik esse”.

YOzma topshiriqning ushbu turida talabalardan quyidagi ikki topshiriqni bajarishi lozim: mazkur mavzu bo‘yicha ular nimalarni o‘rganganliklarini mustaqil bayon etish va ular baribir javobini ololmagan bitta savol berish so‘raladi.