Ma’ruza bo‘yicha o‘quv materiallari mavzu: Bolalar psixologiyasi o‘quv fani sifatida

Ilk bolalik davrida o‘z-o‘zini anglashi
Insonning psixik rivojlanishi, uning shaxs sifatida shakllanishi uzini uzi anglashining, ya’ni uzini jismoniy, ma’naviy xamda ijtimoiy mavjudot sifatida anglashning qapop topishi bilan boglik .
Uzini- uzi anglashning rivojlanishi xar bir bolada uziga xos tarzda kechadi. Biroq barcha bolalarda, odatda, xayotning birinchi yili oxiriga kelib, uzini-uzi anglashning paydo bulganini tasdiklovchi belgilar kuzatiladi: bola uzini,uz tanasini, uni urab turgan fazodan ajrata boshlaydi.Uzini-uzi anglashning keyingi rivojlanishi bolaning uz xoxishlari va umuman, faoliyati motivlarini anglashi bilan bogliq buladi. Uz faoliyatining motivlarini anglashi, bolagauzini-uzi anglashning keyingi bosqichiga utishga, ya’ni uz xarakatlaridan ajrata olishra yordam beradi.
Dastlab bola uzini faoliyat sub’ekti sifatda anglamaydi. Ilk bolalik yoshidagi bolalar uzi xakida "Doniyor sakrayapti", "Sevinch uxlamoqchi". - deb aytishadi. Xayotning Z-yili uzini-uzi anglash rivojidagi muxim bosqich bulib xisoblanadi. CHunki, bu davrda bolada avvallari predmetga maxkam biriktirib quygan xarakatni asta-sekin undan ajrata boshlaydi. Bu xodisa birdan, uz-uzidan ruyobga chiqmaydi. Uning amalga oshishiga sabab bolaning avvalgi predmetli xarakatini yangi sharoitlarda bajarishi va uni boshqa predmetlarga kuchirishidir.
"Men uynayapman" , "Men kiyinayapman" , "Men ovqat eyapman" degan gaplarni xamda "uzim" deran suzni 3 yoshli bolaning nytqida tez-tez uchratishimiz mumkin. Uzini uchinchi shaxs olmoshi bilan ifodalashdan "men" olmoshini ishlatishga utishi ilk bolalik davrining eng muxim yutyqlaridan biridir. Ba’zi psixologlar, (L.I.Bojovich) xatto, ilk bolalik davrining oxiriga kelib paydo buluvchi "Men" tizimi va uniig yuzaga keltiradigan mustakil xarakat qilish extiyoji, uz "Men"ini ruyobga chiqarishi namoyon etish extiyoji yshbu davrda yuzaga keluvchi eng markaziy yangi tuzilma, deb xisoblashadi. Bu tuzilma ketidan paydo buluvchi tuzilmalar orasida uziga-uzi baxo berishning yuzaga kelishi bolaning shaxs sifatida rivojlanishida uta muxim axamiyat kasb etadi.
SHaxs shakllanishining dastlabki boskichlarida ya’ni ilk bolalik davrining oxiri va bogcha yoshining boshidagi uziga-uzi baxo berishning genezisida (yuzaga kelishida) bolaning kattalar bilan bulgan mulokoti xal qiluvchi axamiyatga ega buladi. Bola uzining imkoniyatlari xaqida adekvat bilimga ega bulmaganligi tufayli katgalarning unga bergan baxosini kabul kiladi. Boshqacha aytganda, bola uzini katgalar orqali ularning bola xakidagi fikri orqali baxolaydi. Bola bu davrda uziga­ uzi baxo berishda tulaligicha kattalarning fikriga suyanadi. Uzi xaqidagi mustaqil tasavvur elementlari esa biroz keyinroq paydo buladi.
Maxsus tadqiqotlarning kursatishicha (B. G. Nechaev va b.) ushbu elementlar dastlab shaxsiy sifatlar, axlokiy fazilatlarni baxolashda emas, balki predmetli va tashki xususiyatlarni baxolashda namoyon buladi. Bu esa xarakatlarning predmetdan tuliq ajralib chiqmaganligini kursatadi.
Bogcha yoshidagi bola shaxsining rivojlanishida ancha sezilarli bulgan uzgarish uzga kishining tashki xususiyatlarini baxolashdan shaxsiy xususiyatlarini baxolashga -utishida ifodalanadi.
Barcha yosh guruxlardagi bolalarda uzlaridan kupa uzga shaxslarni ob’ektivroq baxolashlari kuzatiladi. Birok bu erda xam ma’lum bir farqlab uchraydi. Jumladan, katta bogcha yoshidagi bolalar "Sizlarning orangizdagi eng yaxshi bola kim?" detan savolga odatda "Men" deb javob bermaydilar. Ammo bu bolaning uziga-uzi beradigan baxosi pasayganini bildirmaydi. Bolalarning bunday javobni bermasliklariga sabab shundaki, bu yoshda ular kupincha maktanchoklik yaxshi emasligini biladilar. Agar uzlarini ijobiy tomondan baxolamokchi bulsalar, buni kupincha bilvosita amalga oshiradilar. Masalan, "Sen yaxshi bolamisan yoki yomon bolamisan?" detan savolga bolalar (bogchaning katta gurux bolalari) "YAxshi" yoki "YOmon" deb javob bermaydilar, buning urniga "Bilmadim.., Men kattalarga kuloq solaman", "Men xam 100 gacha sanashni bilaman", "Men doim navbatchilarga yordam beraman" deb aytadilar.
Bogcha yosh davrida uziga-uzi baxo berish emotsional xarakterga ega buladi. Bolaning boshkalarga beradigan baxosi xam shunday xususiyatga ega buladi. Bola uni upab turgan kattalardan kaysi biriga ishonch xis esa, mexri tovlansa, usha kishiga ijobiy baxo beradi. Katta bogcha yoshidagi bolalar ularni upab turgan kattalarning ichki olamiga baxo berishga xarakat kiladilar. Urta va kichik bogcha yoshidagi bolalardan farqli ravishda kattalarning ichki olamiga anchagina chykur va differensiallashgan baxo beradilar.
Aniklanishicha, bolaning guruxda egallagan mavkei uning uziga-uzi beradigan baxosiga tasir etadi. Masalan, guruxdagi mavkei unchalik baland bulmagan bolalarda uziga juda yukori baxo berish, aksincha guruxdagi mavkei ancha yaxshi bulgan bolalarda uzini past baxolash tendensiyasi kuzatiladi. Bogcha yoshining oxiriga kelib bolaning atrofdagilarga beradigan baxosi ancha chykur, tulik detallashgan va kengaytirilgan tus ola boshlaydi.
Bu uzgarishlar shu bilon tushuntiriladiki, katta bogcha yoshidagi bolalarda odamlarning ichki olamiga kizikish ortib boradi, ular baxo berishda muxim bulgan mezonlarni uzlashtirib boradilar, tafakkur va nutklari rivojlanib boradi.
Bogcha yoshidagi bolaning uziga-uzi beradigan baxosida unda rivojlanib borayotgan gurur va uyat tuygulari xam aks etadi.
Nazorat yuzasidan savollar:

1. 
   “Men” konsepsiyasining vujudga kelishi qanday o‘zgarishlarda aks etadi.
   
2. 
   Bolalarda affektiv holatlarga berilish sabablari.
   
3. 
   Bolada nutq rivojlanishining xususiyatlari.
   
4. 
   Bola 2 signal sistemasi faoliyati nimalarda namoyon bo‘ladi.
   
5. 
   Bolada har narsaga qiziqish va dunyoni bilishga intilish nimalarni hisobiga ro‘y beradi.
   
6. 
   Ilk bolalik davrida bilish jarayonining rivojlanishining o‘ziga hosligi.