Ma’ruza bo‘yicha o‘quv materiallari mavzu: Bolalar psixologiyasi o‘quv fani sifatida

Bog‘cha yoshidagi bolalar nutqining kommunikativ vosita sifatida rivojlanishi.
Bogcha yoshidagi bolalar nutkining rivojlanishi ularning faoliyati, mulokati bilan uzviy boglikdir. Bola surlarning mazmuni va shaklidagi uzgarish, uning mulokat shakllari uzgarishi bilan boglik buladi. Ilk bolalik davriga xos situativ nutk ishchan mulokat shaklidan nosituativ bilishga yunaltirilgan va nosituativ - shaxsiy mulokat shakliga utilishi bolalar nutkiga ma’lum bir talablarni kuyadi. Bu talablar bola nutkining yangi-yangi tomonlarini, turli kommunikativ masalalarni xal kilishi uchun zarur bulgan xususiyatlarni tarkib toptiradi. Bogcha yoshidagi bolaning nutki sotsial kontaktlarni urnatish funksiyasini bajara boshlaydi. Buning uchun esa bolada ichki nytk tarkib topishi, monolgik xususiyat kasb etib borishi lozim buladi. Bogcha yoshida bola nytkining rivojlanishidagi muxim xususiyat nutk tafakkur kuroliga aylanishidan iborat. Bola suz ­lygat boyligining usishida 2 muxim tomon - mikdor va sifat tomonlari mavjud.
Lyg‘at boyligining mikdoriy usishi D.B.El’koninning kursatishicha bevosita bolaning xayot sharoitlari va tarbiyalanish xususiyatlariga borlik sunggi yillarda u yoki bu yoshdagi bolalar nytkning lyrat tarkibini urganishga bagishlangan tadkiqotlarda avvalgi tadkiqotlarga nisbatan yukoriroq mikdoriy kursatkichlar aniklandi. Jumladan, V.Loginaning ma’lumotlariga kura 3 yoshga kelib, bola lygatida 1200 ta suz mavjud buladi. 6 yoshli bolaning aktiv lygati esa 3000-3500 suzni uz ichiga oladi. Vaxolanki, 40-60 yil oldin utkazilgan tadkiqotlarda 3 yoshli bolaning lyrati 400-600 suzdan, 6 yoshli bolaning aktiv lygati esa 2500-3000 suzdan iborat deb kursatilgan edi.
Situatsion – ishchan mulokot shaklidagi bolalar leksikasi (nutki) konkret predmetli vaziyat bilan boglik. Bu xolat shunda kurinadiki, bolaning nytkida ot suz turkumiga oid suzlar kup buladi. Sifat turkumidagi suzlar yoki umuman uchramaydi, yoki buyumlarning faqat tashki xususiyatlari: rangi, ulchami (barcha sifatlarning 96,4%)ni ifodalaydi. 98% fe’llar Faqatgina konkret predmetli xarakatlarga nisbatan ishlatiladi.
Bolalarning nosituativ – bilishga yunaltirilgan (vaziyatga ­situatsiyaga bogliq bulmagan) mulokotida ular kattalardan xar xil narsa va xodisalar xakida axborot olishga bogliklikdan ozod buladi. Asta ­sekin atrof-olamdagi narsalarning turli xususiyatlarini aks ettiruvchi suzlar zaxirasi kengayib boradi. Jumladan, estetik xususiyatlarni ifodalovchi sifat turkumiga oid suzlar (11,25%) va emotsional xususiyatlarni kursatuvchi suzlar (5%) paydo buladi, irodaviy va intellektual xarakatlarni anglatuvchi fe’l turkumidagi suzlar (6,24%) vujudga keladi.
Nosituativ - shaxsiy mulotda, bola odamlar urtasidagi munosabatlar xakida axborot olishga, uzining fikrini kattalar fikri bilan takkoslashga xarakat qilar ekan, uning nutkida umumiy grammatik murakkablashish ruy beradi. Sifat turkumidagi suzlar quyidagi nisbatda buladi: atributiv (tashki xususiyatlarini ifodalovchi) - 69,80%, estetik xususiyatlarni ifodalovchi sifatlar ­14,65%, axlokiy xususiyatlarni ifodalovchi sifatlar - 9,3%. Irodaviy va intellektual xarakatlarni ifodalovchi fe’llar ancha kupayib, nutkida ishlatilayotgan barcha fe’llarning 9,76%ni tashkil etadi.
Bolaning lygat boyligi nafaqat mikdor jixatdan, balki sifat jixatdan xam usib boradi. Bu asosan bolalarning suzlar mazmunini uzlashtirishi bilan kechadi. Lygatni egallash jarayoni tushunchalarni egallab borish bilan uzviy boglik. L.S.Vigotskiy yozishicha, "Psixologik tomondan olib qapaganda, suzlarning mazmuni va ma’nosi - bu umumlashma yoki tushunchadan uzga narsa emas. Biz suzning ma’nosini bemalol tafakkur fenomeni deb xisoblashga xaklidirmiz".
Borcha yoshidagi bolalar eng avvalo kurgazmali ifodalangan yoki ularning faoliyatlariga jalb etilgan predmetlar, xodisalar, sifatlar, xususiyatlar, munosabatlarning nomlanishi uzlashtiradi. Buni bola tafakkurining kurgazmali-xarakat va kurgazmali-obrazli xarakterda ekanligi bilan tushuntirish mumkin. SHu tufayli xam, borcha yoshidagi bolalar lyratida abstrakt (mavxum) tushunchalar deyarli uchramaydi.
Agar, 3-7 yoshdagi boladan berilgan topshirikda nutkiy faoliyatning elementi bulmish suz bilan muayyan amallarni bajarish talab etilsa, masalan,gap tarkibidan suzlarni ajratib olish vazifasi berilsa, S.N.Karpovaning tadkikoti kursatishicha, bolada unga aytilgan gap belgilaydigan vaziyatga orientir olishning ancha barqaror moyilligi kuzatiladi. Berilgan gap tarkibida nechta suz mavjud degan savolga bolalar gapni "boshdan oyok" kaytadan takrorlaydi. Masalan, "Koptok yumalab ketdi" degan gap berilsa, bola (5--9 yoshli) bu gapda bitta suz"Koptok yumalab ketdi" degan suz borligini aytadi.
S.N.Karpovaning tadkikoti shuni isbotladiki,bolada gap tarkibidan barcha turdagi suzlarni kunikmasini shakllantirish mumkin. Buning uchun suzning borcha yoshidagi ajratib olish ularga mezonlarini, ya’ni suz tovushlarining majmuasidan iboratliligini, suz doim muayyan mazmunga egaligini anglashi lozim (albatta, bolalar yoshiga mos keluvchi usullar bilan) buladi. SHunday kilinganda, yoshidan kat’iy nazar bolalarda suz xakida adekvat va anglangan tasavvurlar paydo buladi.
Bu maksadda bolaga nutkning tushunarli mezonlarini upgatilmasdan, fakatgina astensiv ta’riflarni, ya’ni suzlarni kurgazmali namoyish etish orkali ta’riflashni ishlatish mumkin. Anashu asosda G.A.Belyakova bolalarda stixiyali ravishda shakllanib kolgan suz xakidagi tasavvur, "suz" suzining ma’nosi aniklashtirilib boradi.
Katta bogcha yoshi davrida suzlarning tuzatilishini stixiyali tarzda uzlashtirish natijasida bolalarda suzni tarkibi jixatdan taxlil etishning elementar shakllari yuzaga keladi.
Nutkning fonetik (tovush) sistemasini uzlashtirish jarayoni tovushlarni tugri talaffuz etish va fonematik eshitishning rivojlanishini uz ichiga oladi.
Nutqning fonetik tarkibini uzlashtirish 1 yoshning oxirlariga kelib boshlanadi. Bogcha yosh davrining boshiga kelib, bolalar asosan ona tilining barcha tovushlarini egallab buladilar. Birok shunday bogcha yoshidagi bolalar xam uchraydiki, ularda ancha katta yoshda xam nutkiy nukson talaffuz kamchiliklari uchraydi. Buning asosiy sababi nutq apparati motorikasining sekin rivojlanishidir.
Ona tilidagi tovushlarni uzlashtirishda nutqning sensor asosi ­fonematik eshitishning rivojlanishi xal qiluvchi axamiyatga ega buladi. Fonematik eshitish deganda, nutq tovushlarini idrok etish, suzlar tarkibida ularni xar xil ma’noli birliklar sifatida birlashtirish va ajratish tushuniladi.
N.X.SHvachkin bolalar fonematik eshitishini dastlabki rivojlanish bosqichlarida urganib, 1-7 yoshdayok fonematik eshitish shakllanib bulishini isbotladi. Bu davrga kelib, bola atrofdagi kattalar nutkining tarkibidagi barcha fonematik xususiyatlarni farqlab oladi. SHuning uchun atrofdagilarning tugri va notugri talaffuzini farklay oladi. Bogcha yoshidagi bola notugri talaffuz etilgan suzlarni asta-sekin farqlamay quyadi. Bolada suzlar va tovushlarning fonetik obrazlari shakllanadi. Bu davrda bolalar nutkining fonetik tomoniga katta dikqat bilan karaydi.
L.E.Jurovaning fikricha, bolalarni til olamiga urta bogcha yosh davrida ya’ni til xususiyatlarini ayniqsa, utkir xis etish davrida olib kirgan ma’kul. L.E.Jurova va N.V.Durovalarning eksperimental tadqiqotlari shuni kursatadik, 4 yoshdi bolalar nafaqat suz tarkibidagi tovushlarni intonatsion ajratib olishni, balki jarangli va jarangsiz undoshlarni farqini, suzdagi birinchi tovushni aytib berishni urgana oladilar. Bu esa 5 yoshli bolalarda tovushlarni taxlil etish kunikmalari rivojlanishining muxim zaruratidir.
Hutq juda erta bolaning va atrofdagilarning amaliy faoliyati bilan boglanib L.S.Vigotskiy aytganidek, anchagina erta amaliy tafakkur vositasiga aylanadi. Boshkacha kilib aytganda, nutkning amaliy faoliyati bilan aloqadorlik shakllaridan biri bulajak xarakatlarni rejalashtirish, kechayotgan xarakatlarga nutkning yuldosh bulishi va xarakat natijalarini nutq vositasida ta’kidlab kuyishda namoyon buladi. Bularning bari esa aqliy faoliyatiing щakllanishi uchun juda zarur.
Bogchagacha davrning oxiri kichik va urta bogcha davrlarda nutq bolaning amaliy faoliyati tarkibiga tez tez kirib turadi.
Bogcha yosh davrda bola uzining xarakatlari, ularda ishlatayotgan buyumlari xaqida xech kimga murojaat kilmay aytib beradi, kelajakdagi xarakatlarini rejalashtiradi va natijalarni analiz qiladi. ("qugirchoq uxlayapti", "Mashinani tuzatishsa, u yuradi ", "Odamcha yikilib ketdi, xozir men uni kutarib kuyaman"). Bunda nutq muloqot uchun xizmat qilmaydi. Bunday turdagi nutqni JLiaje "egotsentrik nutq" deb atadi. J.Piajening fikricha, egotsentrik nutq bola tafakkurining egotsentrik xarakteri, individual nutkning xali etarlicha ijtimoiylasha olmaganligi natijasidir.
Biroq L.S.Vigotskiy shuni isbotladiki, egotsentrik nutq J.Piaje aytganidek, ijtimoiylashgan nutqqa karama-karshi nutq emas, balki uz tabiatiga kura u xam ijtimoiy nutkdir. Uning paydo bulishiga sabab xali bolaning uziga va uzgalariga yunaltirilgan nutkni uzaro farqlay olmasligidadir. Egotsentrik nytkning yuzaga kelishi kichik bogcha yoshidagi bolalarning kattalar bilan xamkorlikda faoliyat qilishga moyil bulishlari bilan bogliq. Bolaning mustakil faoliyat kursatishni kanchalik sust bulsa, ushbu moyillik yukori buladi. Egotsentrik nutq esa kattalar bilan xamkorlik kilishning urnini bosuvchi uziga xos nutkiy urinbosor vazifasini bajaradi.
Tadqiqotlarning kursatishicha, egotsentrik nutq faoliyatini rejalashtirish vazifasini xam bajarar ekan. Bola oldindan uz faoliyatining maksadini ogzaki ifodalaydi. Sungra faoliyatni bajarish davrida olingan natijalarni ogzaki qayd etadi,ogzaki ravishda yangi xarakatlarni rejalashtiradi, duch kelgan qiyinchiliklarni bartaraf etadi.
Bogcha yoshining oxiriga kelib, bolaning mustaqil faoliyati 2bosqichdan iborat buladi:
1) ogzaki tarzda kapop kilish va faoliyatni rejalashtirish;
2) tuzilgan reja va kabul kilingan qarorlarga muvofiq faoliyatni amalga oshirish. Bunda egotsentrik nutq asta-sekin yigilib, interiorizatsiyalanib (ichki tomonga yunalib) , 5-6 yoshli bolalarda ichki nutqqa aylanadi.
Bola faoliyati va mulokotidagi yangi-yangi extiyojlar nutqni intensiv ravishda uzlashtirishga sabab buladi. Bola nutqi borgan sari mazmunliroq bulib boradi. Situativ nutq - kichik bogcha yoshdagi bola nutqining asosiy shakli asta-sekin kontekst nytkqa, axborot beruvchi nutqqa urnini bushatib beradi. Kontekst nutk bu nutkni suxbatdosh fakat til vositalari asosida, vaziyat (situatsiya) ga tayanmay turib tushuna olishi bilan xarakterlanadi.
Nutkning kontekst shakli fikrning tulaligicha, mantikiy tugri ketma-ketlikda bayon etilishini, yangi grammatik shakllarning qullanishini takozo kiladi. Uz tuzilishiga kura kontekst nutk yozma nutkqa yakinlashadi. Kontekst nutkning myxim xususiyati uning ixtiyoriyligidir.
Bogcha yoshidagi bolalarni savodxonlikka urgatish byyicha olib boriladigan ishlar D.B.Elkonin ishlab chikilgan nazariy tamoyillarga asoslanadi. Savodxonlikka urgatishning bogcha yoshiga muljallangan shakl va metodlari D.B.Elkonin metodi asosida L.E.Jurova tomonidan ishlab chiqilgan.
Bolalar tomonidan savodxonlikni egallash imkoniyatlari va xususiyatlarini urganishga xamda buning uchun eng optimal yosh davrini aniklashga karatilgan maxsus tadqikotda NS.Voronsova 5-6 yoshli bolalar savodxonlikni urganishda tanlovchan tipdagi kabul kilish xususiyatiga ega ekanligini, 6 yoshdan esa uqishga e’tiborli bulishini aniqladi. SHundan kelib chikib, N.S.Voronsova 5 yoshni tovushlarni analiz qilishga urgatishning eng optimal davri, b yoshni esa uqishga urgatishga eng optimal (eng yaxshi va kulay) davr ekanligini ta’kidladi. SHunday kilib, bogcha yosh davrining eng muxim xususiyatlaridan biri 4-5 yoshlarga kelib, nutning rejalashtirish funksiyasi paydo bulishidan iborat. Dastlab rejalashtirish ogzaki tarzda amalga oshirilsa, keyinchalik bogcha yoshining oxirlarida ichki nutk orkali rejalashtirish boshlanadi.