Ma’ruza bo‘yicha o‘quv materiallari mavzu: Bolalar psixologiyasi o‘quv fani sifatida

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda oliy hislarning rivojlanishi.
Bola faoliyati, atrof olamni va uzini bilishi, kattalar va tengdoshlar bilan bulgan munosabat jarayonida xilma-xil emotsiyalar xamda xissiyotlani uzidan utkazadi. U atrofda ruy berayotgan xamda uzi kilayotgan narsalarga muayyan munosabatda buladi. Ana shu munosabat bolada ma’lum bir emotsiyalar va xissiyotlarni tugdiradi.
Emotsiyalar va xissiyotlar xam vokelikni aks ettirishning uziga xos shakli.U bolaning atrof olamga bulgan munosabati, biror bir extiyojning kondirilishi yoki kondirilmasligi tufayli vujudga keluvchi ichki kechinmalarida namoyon buladi.
Emotsiya va xissiyotlar rivojlanishning kuyidagi umumiy yunalishlarini ajratib kursatish mumkin: bola xayotiy vaziyatining uzgarishiga boglik ravishda emotsional xolatlarning shakllanishi;
emotsiyalar asosida oliy xissiyotlarning shakllanishi: emotsiya va xissiyotlarning shaxsiy tuzilmalar orasida yangi tuzilma sifatida shakllanib borishi.
Emotsiya va xissiyotlarning ontogenezdagi rivoji muayyan uz konunlariga ega:
1.Dastlab, ontogenezda oddiy kechinmalarni ifodalovchi emotsiyalar paydo buladi. Bu kechinmalar tabiiy extiyojlarning kondirilishiga boglik ravishda vujudga keladi. ( kondirilsa - ijobiy, kondirilmasa salbiy emotsiyalar vujudga keladi). Bunday emotsiyalar xayvonlarda xam mavjud. Birok boladagi eng oddiy emotsiyalardan xayvonlardagi eng oddiy emotsiyalarni farklash kerak. CHunki emotsiyalarning namoyon bulish shakli insonda ijtimoiy xarakterga ega. 2 yoshdan boshlab bolauchun bolalarning shodlik, xursandchilik, umuman ijobiy emotsiyalarni ifodalovchi reaksiyalari eng informativ (kup axborot beradigan)bulib xisoblanadi. Tajribalardan birida, 2-9 yoshdagi bolalarga fotosuratlardan turli mimik reaksiyalarni (xayronlik, jaxl, kurkuv,xursandchilik va boshkalarni ifodalovchi reaksiyalarni) aniklab olib,sungra kursatib berish taklif etilgan. Tajribadan shu narsa ma’lum buldiki, bolalar birinchi bulib xursandchilikni ifodalovchi mimik reaksiyalarni anglay olganlar kursatib berishda xam eng oldin xursandlikni ifodalovchi mimik reaksiyalarni aniklay olganlar.
Demak, dastlab ijobiy emotsiyalarni kursatib beruvchi mimik reaksiyalarni aniklash, boshka reaksiyalar orasida tanish va namoyon eta bilish kobiliyati shakllanadi.
SHubxasiz, ijobiy emotsiyalar maktabgacha yoshdagi bolaning psixik va jismoniy tarakkiyotiga ijobiy ta’sir kursatadi. Birok V. A. Suxomlinekiy ta’kidlaganidek, agar bola shodlikni mexnatsiz, ruxiy kuchlarini ishga solmay kulga kiritaversa, ertami kechmi uning yuragi bir parcha "muz" ga aylanib kolishi mumkin. Unda sovuqqonlik paydo bulishi mumkin.
2.Emotsiyalarning rivojlanishi ularning differensiyasi,kechinmalarning boyib borishi singari ruy beradi. Ijobiy emotsional yoki salbiy emotsional buyoqdorlikka ega bulgan kechinmalarga misol qilib, ozuqaga bulgan extiyojning kondirilishi yoki kondirilmasligi tufayli bola uz boshidan utkazadigan kechinmalarni keltirish mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolada salbiy kechinmalar kurkuv, jaxl, jirkanish, ijobiy kechinmalar - shodlik, bola mexrining atrofdagilarga tovlanib ketishi, ota-onasiga kalban, yakinlashishi kurinishlarida namoyon bulishi mumkin.
Z.Bolalar xissiyotlarining rivojlanishi muayyan ob’ektga yunaltirilgan emotsiyalarning umumlashishi sifatida ruy beradi.
Emotsiya va xissiyotlarning shakllangan tizimida emotsiyalar boshdan utkazilayotgan xissiyotning namoyon bulishi sifatida gavdalanadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda emotsiya va xissiyotlar tizimi endi-endi shakllanayotgan buladi. SHuning uchun ularning emotsiyalari ular kechirayotgan xissiyotlarning namoyon bulishi emas, balki kyppok oliy xissiyotlarning shakllanishi uchun umumlashtirilishi kerak bulgan materialdir.
4.Maktabgacha yoshdagi bolalar emotsional soxasining rivojlanishi davomida emotsional kechinmalarni uygotuvchi ob’ektdan sub’ektga munosabat ajralib boradi. Bola kanchalik kichik bulsa, buning uchun ob’ekt tavsifi bilan sub’ektiv kechinmalari tavsifi shunchalik bir-biriga yakin buladi. 3 yoshli betob bola uchun unga ukol kilgan xamshira "yomon xolda" dir. Bunda bola uz emotsional xolatining salbiy tavsifini bu xolatning yuzaga kelishiga sababchi bulgan odamga kuchirib utkazadi.
5.Maktabgacha yoshda emotsiya va xissiyotlarning dinamik va mazmuniy tomonlari rivoj topadi. Maz mun tomonining rivojlanishi atrof xam xaqidagi bola bilimlarining kengayishi va chykurlashishi, bola barkaror (doimo bir xil) munosabatda buladigan predmet va xodisalarning kupayib borishi bilan takozolanadi. (SHular tufayli emotsiya va xissiyotlar mazmun jixatdan rivojlanadi.) Dinamiktomonining rivojlanishi bolada uz emotsiyalarini nazorat kilish va boshkara olish kunikmalarining shakllanishi bilan takozolanadi. Emotsiya va xissiyotlarning mazmuni emotsional kechinmalarining obektlari, sabablari bilan boglik. Dinamik aspekt esa emotsional kechinmalarining chykurligi, davomiyligi va vujudga kelish chastotasi bilan xarakterlanadi.
Emotsiya va xissiyotlar rivojlanishi boshka psixik jarayonlar, ayniksa, nytkning rivojlanishi bilan boglik. Hytk yordamida bola uz xissiyotlari va emotsiyalarini anglaydi va boshkaradi. Hytk orqali bolalarda nafakat biror narsaga extiyoj sezayotganlarini bildiradilar, balki malum bir tarzda uz kechinmalarini ifodalaydilar. Bola emotsiyalarining rivojlanishi muayyan ijtimoiy vaziyatlar bilan bogliq. Bolaning vaziyatini tushinish, vaziyatni va undagi uzgarishlarni boshidan kechirishi muayyan emotsional xolatni xosil kiladi.
Bola uchun odatiy bulgan vaziyatlarning buzilishiga bola xayot tarzi, kun tartibining uzgarishi sabab bulishi mumkin. Bu esa ba’zida stress xolatini yuzaga keltiradi. A.I.Mishkis va L.G.Golubevaning ma’lumotlariga kupa, bolalar yangi sharoitlarga moslashishi uchun 2 oy talab qilinadi.
Odatiy vaziyatning buzilishi affektiv reaksiyalarni shuningdek, kurkuvni keltirib chikishi mumkin. Affekt (kisqa mudatli, jushqin kechadigan emotsional reaksiya) bosh miya pustlogi boshkaruv funksiyasning sustligi natijasi bulishi mumkin.
Bolalardagi uzgarish tormozlanishdan ustun kelishi mumkin. Bola ijobiy emotsiyalarning jushkin ifodalanishini tormozlay olmasligi tufayli, kapama - karshi (salbiy) emotsiyalar paydo bulishi mumkin. Masalan, jushkin xursandchilik kupincha yigi va kuz yoshi bilan tugaydi.
Maktabgacha yoshdagi bola faoliyatining strukturasida emotsiyalarning tutgan upni asta-sekin uzgarib boradi: dastlabki boskichlarda kechinmalar erishilgan natijada emotsional baxo sifatida yuzaga kelsa, keyingi boskichlarda - xarakatlarni bajarguncha oldindan emotsional sezish shaklida vujudga keladi.
L.Z. Neverovich utkazgan tajribalarda 4-6 yoshli bolalar malum ketma-ketlikda o‘n to‘qqizta aylanachani terib chikib, piramidalar yasashi kerak edi. Bolalar vazifani nafaqat ishning axamiyati ularga tushuntirilganda,(piramidauyin uynash uchun kerakligitushuntirilganda), shu bilan birga vaziyatni oldindan emotsional sezish xosil kilinganda yaxshi bajarishgan. Vaziyatni oldindan emotsional sezishni xosil kilish uchun eksperimentator bolaga rasmlar kupsatdi. Birinchi rasmda yoyilib yotgan aylanachalar oldida yiglab utirgan bolalar tasvirlangan, ikkinchisida esa yasab bulingan piramidalarni xursandchilik bilan uynayotgan bolalar kursatilgan. Bolalar bilan rasmlarni muxokama kilish ularda berilgan vazifani bajarish yoki bajarmaslik okibatlari xakida emotsional buyoqdor tasavvurlarni vujudga keltiradi. Bu esa bolalarni berilgan vazifani oxirigacha bajarishga undaydi. A.V.Zaporojets yozganidek, bola rivojlanib borar ekan, affektiv va bilish jarayonlari uzaro alokaga kirishadi, xamda odamlarga xos xissiyotlarning bir butun funksional tizimini xosil kiladi. Bu tizim subektga uz xatgi­xarakatlarining okibatlarini nafakat oldindan kura bilish, balki ayni vaktda xis eta olish va shu tarika faoliyatning murakkab shakllarni adekvat emotsional boshkarish imkonini beradi.
P.M.YAkobson kupsatib ytganidek, maktabgacha yosh davrida xissiyotning bola xarakatlarining motivi sifatida roli uzgarib boradi. 3 yoshgacha bolaning xarakatlari nima yokimsiz-u, nima yokimli ekanini anglashga asoslanadi. 3-4 yoshda boladagi jaxl, kurkuv, kayrypish darxol uni xapakatra undaydi. U boshka bola bilan urishadi, uyinchokni tortib oladi yoki kimgadir raxmi kelayotganini kupsatadi, 4-5 yoshda bola uz xarakatlarini xissiyotlarini bevosita namoyon etishdan uzini tuta olishi yoki oliy xissiyotlariga asoslanib xapakat kilishi mumkin, emotsiya va xissiyotlar boshkaruv funksiyasini bajarib, bolaning xulk-atvorini kayta kurishga yordam beradi. Emotsional kechinmalar, xatti-xarakatlarni kullab-kuvvatlaydi, yunaltiradi yoki tormozlaydi. Bolaning xulk-atvorini uzgartirishga karatilgan kattalarning ta’sirlari va talablari bola tomonidan emotsional kabul kilinsa, bola xarakatlarning undovchisi bulib xizmat kiladi va emotsional javobni uygotadi.
Bolada oliy (axlokiy )xissiyotlar, bilish xissiyotlar shakillanishn uchun unda yaxshilik va yomonlik, ruzallik va xunuklik xakida tyshyncha xamda bilish exgiyoji shakllangan bulishi lozim. Xissiyotlar asta-sekin shakllanib boradi. Dastlab bolalar xodisalarning tugrida-tugri ma’nosini, keyinchalik ularning umumiy ma’nosini tyshynadilar.
Maktabgacha yoshdan bolalar uchun oliy xissiyotlarning kushilib ketganligi xos. Bolalar estetik kechinmalarni vujudga keltiruvchi ob’ekt va xodisalarni xam, axlokiy kechinmalarni uygotuvchi ob’ekt va vositalarni xam, intellektual kechinmalarni yuzaga keltiruvchi ob’ekt va xodisalarni xam "yaxshi" degan umumiy baxo bilan baxolaydilar. Boshkacha aytganda, bu davrda bola uchun yaxshi narsa - bu chiroyli, bu mexribon, bu kizikarli narsadir. Aynan bir ob’ekt uzida estetik, axlokiy xisiyotlarni jamlagan kechinmalarni uygotadi.
Keyinchalik maxsus axlokiy va estetik mezonlar asosida analiz kilish va baxolash kunikmasi shakllangach, sinkretik, (kushilib, birlashib ketgan) xisiyotlar estetik, axlokiy intellektual xissiyotlarga ajraladi.
Oliy xissiyotlar 2-3 yoshdan boshlab shakllana boshlaydi. Oliy xissiyotlarga intellektual estetik va axlokiy xissiyotlar kiradi.
Bilish faoliyati jarayonida yuzaga chikadigan xissiyotlar intellektual xissietlar deyiladi, Bularga kizikuvchanlik, xayron bulish, yangilikdan zavklanish xissi, xyshchakchaklik xissi kiradi, Xushchakchaklik xissi maktabgacha yoshdan bolalarda vokelikni bilish jarayonida namoyon buladi. Atrof olam xakida tutri tasavvurlarga ega bulgan bolalar predmetlarga ular uchun xos bulmagan belgilarni ats etishni yaxshi kupadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda ijtimoiy xayot, talablarini, ya’ni axlokiy me’yorlarni bajarish yoki bajarmaslikka boglik ravishda muayyan kechinmalar yuzaga keladi. Burch xissining ilk bor namoyon bulishi 4-5 yoshlarga tugri keladi. CHunki bu davrda mavjud bilimlar,kunikma va malakalar asosida bolada axlokiy ong shakllana boshlaydi.CHunki bu davrda bolalar kattalarning talablarini tushuna boshlaydi va ularni uzining xatti-xarakati xamda boshkalarning xulk-atvoriga tadbik eta boshlaydi.
Maktabgacha yoshdari bolalarda faxr va kunt kabi axlokiy kechinmalar xam paydo buladi. Faxr xissining paydo bulishi uchun bola ongda konkret fazilatlar bilan atrofdagilarning ularga beradigan ijobiy baxosi uptasida mavjud alokadorlik xakida shakllangan tasavvurlar ichki asos bulib xizmat kiladi. Jumladan, 4- 5yoshli bolalar faoliyatning xap xil turlarida erishadigan mikdoriy kupsatkichlar bilan birgalikda chiroyli pakcra tusha olish, tez chopa olish, axlokiy xususiyatlari (chiday olish, quloq solish) bilan faxrlanadilar.
Maktabgacha yosh davrining oxiriga kelib, oliy xissiyotlar tobora kuprok bola xulk-atvorining motivlariga aylanib boradi. Xissiyotlar vositasida bolalar jamiyatda upnatilgan estetik, axlokiy talablarga muvofik ravishda uz xoxish istaklari, xatti-xarakatlarini boshkara boshlaydi, maktabgacha yoshdagi bolalar, emotsiya va xissiyotlarining rivojlanishi bir kator shartlar bilan boglik.M.I.Lisinaning tadqikotlari kupsatishicha, emotsiya va xissiyotlar bolaning kattalar va tengdoshlari bilan bulgan mulokati jarayonida shakllanadi.
Xayotning dastlabki yillaridan boshlab oiladan tashqarida tarbiyalangan bolalardagi sust emotsional rivojlanish butun xayotlari davomida saklanib kolishi mumkin, buning sababi shyndaki, maktabgacha tarbiya muassasalarida bitta kishiga kup bola tugri keladi. Natijada tarbiyachilarning xar bir bola bilan emotsional kontakti kam buladi.
M.M.Kolsovaning malumotlariga kura, oiladagi nosoglom muxit darxol bolaning chizadigan rasmlarida aks etadi. Oiladagi notugri munosabatlar ba’zida bir tomonlama affektiv bogliklikni
kupincha onaga bulgan bogliklikni yuzaga keltiradi. Bunda bolaning tengdoshlari bilan muloqotda bulish extiyoji susayadi, bolaning xulk­ atvori xaddan tashkari kattalarga boglik bulib qoladi, bola, xatto kuchli salbiy kechinmalar (masalan, uzi boglanib qolgan odamga nisbatan rashk)ni boshidan kechirishi mumkin. M.M.Kolsova va V.S.Muxinaning tadqikotlarida kupsatilishicha, ota-onaga nisbatan rashkning namoyon bulishi odamda oilada yangi farzandning tyrilishi bilan boglik buladi.
Emotsiyalar va xissiyotlar maktabgacha yosh davrida etakchi bulgan faoliyat turi - uyinda juda intensiv rivojlanadi. Uyin maktabgacha yoshdagi bolalar uchun nafakat etakchi, balki xilma xil kechinmalargaboy faoliyat turidir .
Emotsiyalar va xissiyotlar bola faoliyati amalga oshiriladigan ijtimoiy-psixologik vaziyat bilan boglik. Emotsiogen vaziyatlar,ya’ni kuchli kechinmalarni uygotuvchi vaziyatlar yangiligi,gayrioddiyligi bilan ajralib turadi. Bola kattalarga nisbatan ancha kup emotsiyalarni boshidan kechiradi. Buning sababi shundaki, bolaning xayot tajribasi xali kam bulganligi uchun kup narsa unga garoyib va yangi bulib kupinadi.
Vaziyatga kupa 6olaning xissiyot va emotsiyalari xam ijobiy (muxabbat, xursandchilik) , xam salbiy (jaxl, nafrat) bulishi mumkin.Agar bola extiyojlarini qondira olish imkoniyatlariga ega bulsa ijobiy kechinmalar (stenik kechinmalar) xosil buladi. Bordi-yu,vujudga kelgan vaziyatga bola uz extiyojlarini kondirish imkoniyatiga ega bulmasa, salbiy (astenik) emotsioial kechinmalar paydo buladi.
Umuman olganda, bolalar xayotiy vaziyatlarga optimistik munosabatda buladilar, ularga tetik xayotdan kuvonuvchan kayfiyat xos. Emotsiya va xissiyotlarning ontogenezdagi rivojlanish qonuniyatlarini, shuningdek shartlari va yosh xususiyatlarini xisobga olish bolalarda maktabga psixologik tayyorgarlikni shakllantirish imkonini beradi. Maktabga psixologik tayyorgarlikning‘ asosiy tarkibiy kismlaridan biri emotsional tayyorgarlikdir. Bu tayyorgarlik nafakat maktabda ta’lim boshlashni xursandchilik bilan kutish, balki shu bilan birga oliy xissiyotlarning ancha rivojlangan bulishi, bola shaxsining emotsional xususiyatlari shakllangan bulishi taqozo kiladi.