Ma’ruza bo‘yicha o‘quv materiallari mavzu: Bolalar psixologiyasi o‘quv fani sifatida

2. A.N.Leontevning faoliyat nazariyasi
A.N.Leontev (1903-1979) - mashxur rus psixologiya faoliyat naza­riyasining asoschilaridan biri. Faoliyat nazariyasi ong va faoliyat birligi tamoyili bilan boglik. Ushbu nazariyaga kura, faoliyat sub’­ektning predmetli olam bilan bulgan ta’sirlashishi jarayoni bulib, bu jarayon unga uz extiyojlarini kondirishi uchun imkoniyat beradi.
Faoliyat - bu faol maksadra yunaltirilgan jarayondir. Predmetlilik faoliyat bilan boglik extiyoj - individdan tashkarida bulgan, ammo individ normal xayot kechirishi shaxsning rivojlanishi uchun kerak bulgan narsalarga nisbatan zaruratni xis ztish xolati. Motiv ­ extiyojning namoyon bulish shakli insonni faoliyatga undaydigan sa­bab ya’ni faoliyatning nima uchun amalga oshirilayotganligidir. U yoki bu motiv insonni muayyan maksadni kuyishga undaydi. Maksad - faoli­yatning kutilayotgan natijasi. Faoliyat kuyidagi darajalarga ega buladi: 1. Maxsus faoliyat turlari darajasi; 2. Xarakatlar darajasi; Z. Operatsiyalar darajasi; 4. psixofiziologik funksiyalar darajasi.
Xar qanday faoliyat ma’lum xarakatlar ketma-ketligi shaklida amalga oshadi. Xarakat - ongli maksadra erishish uchun yunaltirilgan faollik, faoliyatning asosiy tarkibiy birligidir. U sharoitga bogliq ravishda turli usullar bilan amalga oshiriladi. Xarakatni amalga oshirish usullari operatsiyalar deb ataladi. Operatsiyalar - avtomat­lashgan, odatda aniklanmaydigan xarakatlardir. Faoliyat uz motivini yukootish va xapakatra aylanishi, xarakat esa maksadi uzgarishi bilan operatsiyaga aylanishi mumkin. Muayyan sharoitda xarakatdan kuzlangan maksad butun faoliyat maksadidan muximrok axamiyat kasb etishi va na­tijada maksad motivga aylanib qolishi kuzatiladi. Faoliyat nazariyasi nuktai nazaridan faol inson ongi shaklla­nishining sharti va omili ong faolligining shaklidir. A.N.Leontev uz izlanishlarida faoliyatning bala tarakkiyotiga ta’siri muammosini xam chukur urgangan.
Tadkikot natijasida faoliyat nazariyasi doirasi­da «etakchi faoliyat» tushunchasi shakllandi. Etakchi faoliyat deganda tarakqiyotning muayyan davrida bola shaxsidagi asosiy psixologik uzgarishlarga sabab buluvchi faoliyat tushuniladi. Maktabgacha yosh davrida etakchi faoliyat uyin faoliyatidir. Bir yosh davridan ikkinchisiga utishda etakchi faoliyat turi uzgaradi, bunda bola faoliyatida maksadining motivga aylanishi, A.N. Leontev ta’biri bilan aytganda «motivning maksadra kuchishi» kuzatiladi. YAngi faoliyat turi yangi motivlar paydo bulgach, vujudga keladi. A.N.Leontev fikricha shaxs ikki marta tugiladi. shaxsning birinchi tugilishi maktabgacha yosh davriga tugri keladi. Bu xodisa insonning uz impulsiv xatti-xarakatlarini ijtimoiy me’yorlarga buysundirishga ilk bora urinishi, motivlar urtasida ierarxik munosabatlarning tarkib topa boshlashi bilan boglik buladi. SHaxsning ikkinchi tugilishi usmirlik davrida yuz be­radi. Bu xodisa insonning uz motivlarini va intilishlarini anglashi va ularni buysundirishi bilan boglikdir. Har bir tirik organizmning faolligi uning ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan bo‘ladi. Anglab bo‘ladigan va anglab bo‘lmaydigan, tabiiy yoki madaniy, moddiy yoki ma’naviy, shaxsiy yoki ijtimoiy-shaxsiy ehtiyojlar odamlar har turli faollik tug‘diradi. Agar hayvonlarni xatti-harakatlari bevosita tevarak-atrofdagi muhit bilan belgilansa odamning faolligi esa ilk yoshlik davridan boshlabog‘ butun insonning tajribasi va jamiyat talabi bilan boshqariladi. Xatti-harakatning bu tipi shunchalik o‘ziga xoski, uni atash uchun psixologiyada «faoliyat» degan maxsus termin qabul qilingan. Faoliyat deb, shaxsning o‘zehtiyojlarini qondirish uchun ko‘rsatadigan jismoniy va psixik (ruhiy) faolligiga aytiladi. Faoliyat – bir tomondan, shaxsniig rivojlanishi va sifatlarining namoyon bo‘lish sharoiti, ikkinchi tomondan shu faoliyat sub’ekti bo‘lgan shaxsning taraqqiyot darajasiga bag‘liqdir. Inson faolligining o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, faoliyatni mazmuni, ana shu faoliyatni yuzaga keltirgan ehtiyojning bir o‘zi bilangina belgilanmaydi. Agar ehtiyoj faoliyatga motiv sifatida madad berib, uni rag‘batlantirib tursa, faoliyatning shakli va mazmuni ijtimoiy sharoitlar, ijtimoiy talablar hamda tajribalar bilan belgilanadi.
Odamni ishlashga majbur qiluvchi motiv uning ovqatlanish ehtiyoji bo‘lishi mumkin. Biroq odam, masalan, dastgohni ochlik ehtiyojini qondirish uchun boshqarmaydi. Inson faodiyatining mazmuni jamiyat talab qiladigan biron mahsulotni tayyorlash maqsadi bilan belgilanadi. Faolikning manbai bo‘lgan faoliyat faollikni yaxshi anglab olingan maqsad bilan belgilanadi.
YUqoridagi jadvalda inson faodiyati bidan hayvonlar xatti- harakati o‘rtasidagi farqda aks ettiridgan. Faoliyat faollikni yaxshi anglab odingan maqsad bilan boshqariladi. Faoliyatni anglash qanday darajada bo‘lmasin, maqsadni anglash hamma vaqt ham zaruriy belgi sifatida qolavaeradi.
Inson faoliyati juda xilma-xiddir: mehnat, pedagogik, badiiy- ijod, ilmiy-tadqiqot faoliyatlarini kiritish mumkin. Inson faoliyati tarkibini tahlil qilish.
SHuni ko‘rsatadiki, faoliyat tashqi ongli dunyoni ongli psixik aks ettirishida namoyon bo‘ladi. "har qanday faoliyatda inson o‘z harakatlarini maqsadini anglaydi, kutiladigan natijani tasavvur qiladi, sharoitni idrok qiladi va baholaydi, bajariladigan harakat tartibini o‘ylaydi, irodaviy zo‘r beradi, faoliyatning borishini kuzatadi, muvaffaqiyat va mag‘lubiyatni o‘ylaydi.
Maqsad - inson faoliyati so‘nggi natijasining obrazi sifatida namoyon bo‘ladi va ehtiyojlarni amalga oshirilishidir. Motiv – kishini faoliyatga undaydi va unga mazmun baxsh etadi. Ish-harakat - galdagi bitta oddiy vazifani bajarishga qaratilgan nisbatan tugallangan faoliyatning tarkibi. Faoliyatga qaratilgan maqsad ozmi-ko‘pmi uzoq yoki yaqin bo‘lishi mumkin. SHuning uchun bu maqsadga erishish odam tomonidan ana shu maqsad sari harakat qilish davomida uning oldida tuqiladigan qator juz’iy maqsadlar izchillik bilan hosil qilishdan iborat bo‘ladi. Tashqi olamdagi narsalarning holatini va xossalarini o‘zgarti- rishga qaratilgan harakatlarni ish-harakat (sa’i-harakat) deb yuritiladi. Narsalar bilan qilinadigan istagan bir ish makon va zamon bilan bog‘liq bo‘lgan ma’lum harakatlardan tashkil tonadi. Masalan, "A", "I" harflarini yozishdagi harakatlar bir-biridan farq qiladi. Odamning narsalar bilan qiladigan harakatlari tahlili shuni ko‘rsatadiki, bu harakatlar tashqi jihatdan juda ko‘n va rang-barangdir. SHunday bo‘lsa ham, odatda ular uchta sodda elementlardan tashkil tongandir: "olmoq", "joyini o‘zgartirmoq", "qo‘yib yubormoq", bu harakatlar odamning tanasi, oyoqlari va boshi bilan qilinadigan yordamchi harakatlar bilan birgalikda amalga oshiriladi. Narsalar bilan qilinadigan ish-harakatdan tashqari, odamning faoliyatini badanning ma’lum vaziyatini va qiyofasini saqlab turishi ta’minlaydigan harakatlar, (turish, o‘tirish) organizmning bir joydan ikkinchi joyga o‘rin almashtirishi (yugurish, sakrash), kommunikatsiyani ta’minlaydigan harakatlar, ifodali harakatlar (mimyka va pantomimika) va nutq harakatlari mavjud. Narsalar bilan qilinadigan ishlarni bajarish ma’lum tizimdagi harakatlarni amalga oshirishdan iborat. Harakatlar tizimi va maqsadi bilan, bu maqsad yo‘naltirilgan narsalar xususiyati va ish sharoiti bilan boglig‘dir. Masalan, stakan va qalamni olish, piyoda va changida yurish, og‘ir va engil narsani boshqa joyga olib qo‘yish, mayda va katta mixni qoqish, gantel va shtangani ko‘tarish harakatlari bir-biridan farq qiladi.
SHunday qilib, A.N.Leon’evning ilmiy karashlari jaxon psixo­logi fani tarakkiyotiga ulkan xissa bulib kushildi, ular bolalar psixologiyasi soxasidagi kyplab nazariy va amaliy muammolarni xal etish uchun xam zamin bulib xizmat kilib kelmokda.

3.