Маъруза Амалий машғулот

8-mavzu: XVIII asr oxiri – XX asr boshlarida Xitoy madaniyati.
Reja:

1. 
   XVIII asr oxiridagi ahvol va badiiy adabiyot.
   
2. 
   XIX asr birinchi yarmida yangi adabiy oqimlar.
   
3. 
   Xitoy san’atining o’ziga xos xususiyatlari.
   
4. 
   XIX asr oxiri XX asr boshlarida Xitoy madaniyatidagi o’zgarishlar.
   
5. 
   Matbuot rivojlanishi.
   
6. 
   XIX asr oxiri XX asr boshlarida adabiyot.
   

1. XVIII asr oxiridagi ahvol va badiiy adabiyot. Xitoy milliy madaniyati murakkab va og’ir sharoitlarda taraqqiy etdi. Qanchalik urinmasin Sin sulolasi ilg’or xitoy adabiyotini bo’g’a olmadi. XVIII asrdayoq mamlakatdagi mavjud ijtimoiy va siyosiy tuzumni fosh etuvchi romanlar paydo bo’la boshladi. U Szin-szыning «Julin vayshi» («Konfusianlikning norasmiy tarixi») va Sao Syue-sinning «Xunloumen» («Qizil binodagi tush») romanlari bunga misol bo’la oladi. Romanlarning birinchisida hukmron sinflar qattiq hajv ostiga olinadi va shu bilan birga konfusian amaldorlarining riyokorligi (falsh) va ikkkiyuzlamachiligi (munfiq, lisemiriya) fosh etilsa, ikkinchi roman keng badiiy asar bo’lib unda feodal jamiyatidagi qonunsizliklar va o’zboshimchalik, feodal aristokratlarining ruhiy holati ochib berilgan. Bu romanning yirik ijtimoiy ahamiyati, uning yuqori badiiy sifati bilan uyg’unlashib ketadi. «Xunloumen» haqli ravishda Xitoy realistik klassikasining yuqori cho’qqisi deb baholandi. Ijtimoiy satira toifasiga Li Ju-chjenning «Szin xua yuan» («Oynadagi gul») romanini ham kiritish mumkin. Unda Xitoyning feodal jamiyatida Xotin-qizlarning naqadar huquqsizligi tarannum etilgan.
E’tiborlisi shundaki, aynan ijtimoiy satira janrida badiiy adabiyotning eng ko’p asarlari yaratildi. XVIII asr oxiri-XIX asr ning birinchi yarmida badiiy adabiyotning qolgan qismida real voqyelikdan chetga chiqish kuzatildi. Buning natijasida ko’pgina «risarlik», «sudlanish» va «qahramonlik» mavzulariga doir romanlar ko’paydi. Ba’zi asarlarda hukmron doiralar orasidan «olijanob qahramon» yetishib chiqib mamlakatdagi mavjud ijtimoiy zulmni barham etadi deb umid bog’lanadi.
2. XIX asr birinchi yarmida yangi adabiy oqimlar. XIX asr o’rtalarida adabiyotda tunchenlar maktabi hukmronlik qildi. Uning rahbari taniqli reaksion amaldor Szen Go fan edi. Bu maktab vakillarining muhim madaniy yo’nalishi-mavjud haqqoniylikdan uzoqlashib qadimgi namunalarga taqlid qilishdan iborat edi.
XIX asr o’rtalariga kelib Xitoy adabiyotida yangi qirralar kuzatiladi va u bevosita taypinlar qo’zg’aloni bilan bog’liq bo’ldi. Taypinchilarning yirik arbobi Yan Syu-sin eski adabiy til-venyandan voz kechishni va barcha yozma hujjatlarda xalq orasida muomala tili bo’lgan bayxuaga o’tishni tavsiya etdi. Taypinchilarning o’zlari ko’pgina she’r, poema va qo’shiqlar yaratdilar, jumladan rahbarlardan biri Shi Da-Kay ham. Bu asarlarda taypinchilarning demokratik g’oyalari kuylanadi, lekin ular diniy uslubda bo’lgan.
3. Xitoy san’atining o’ziga xos xususiyatlari. To’la shaklda demokratik va antiimperialistik yo’nalishlar XIX asrning oxirgi o’n yilida avj oldi. Sanat sohasida XIX asr Xitoy tarixida ma’lum ma’noda turg’unlik (zastoy) davri deb qabul qilingan, ayniqsa rassomchilik, arxitektura va haykaltaroshlik sohalarida. Amaldorlar uchun odatiy saroylar, qalalar qurilsada, lekin ularda arxitektura jihatidan biror yangilik kiritilgan emas. Eski Min sulolasiga mansub qurilish san’ati saqlanib qolingan edi. Rassomchilik sohasida ham eski an’analar saqlanib, ularning ijodida asosan «tog’ va suv», «gul va parrandalar» manzaralari o’rin olgan. Faqatgina rassomchilikning portret sohasi birmuncha rivojlandi. Manjurlar davrida saroy qoshidagi rassomchilik Akademiyasi o’z faoliyatini davom ettirdi.
Opera san’ati ildizlari Xitoyda qadim-qadim davrlarga borib taqaladi. Klassik opera dastlab xalq ijodida paydo bo’ldi. Eng mashhur operalarda qahramon vatanparvarlar, buyuk sarkardalar kuylangan. «Bayshechjuan» («Oq ilon tarixi»), «Lyan Shanbo va Chju In-tay» musiqiy dramalarda Xitoy xotin-qizlarining ozodlikni kuylashi, o’zini qurbon qilish kabi qahramonlik ruhiyati kuylanadi. Lekin XVIII asrda klassik operada ham turg’unlik davri kuzatildi. Arxaik, ya’ni eski oriy tili endilikda xalq uchun qiyin tushunarli edi. Shu uchun XIX asrda eski kunsyuy musiqiy janri o’z o’rnini yangi, pixuan janriga bo’shatib beradi, uning asosida esa mashhur Pekin operasi vujudga kelgan. Xitoy hamma vaqt xalq badiiy hunarmandchiligi bilan mashhur bo’lgan, bular doimo jonli, betakror san’at. Chini buyumlari, keramika, toshdan yasalgan buyumlar, suyak va yog’ochdan, bo’yoqlardan, badiiy kashtachilikdan yaratilgan asarlar xitoy san’atining an’anaviy jozibasini namoyon etadi. Ayniqsa chinni idishlarini yasash texnikasi va unga bezak berish butun dunyoni lol qoldirgan. Shu bilan birga Yevropada fil suyagidan yasalgan Xitoy buyumlarga talab yuqori bo’lgan.
4. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Xitoy madaniyatidagi o’zgarishlar. XIX asr oxiri-XX asr boshlarida Xitoy madaniyatida yirik o’zgarishlar yuz berdi. Mamlakat madaniyatida muhrlanib qolgan madaniy an’analar-konfusianlik g’oyasi, davlat imtihonlari tizimi, oldindan belgilangan topshiriqqa asosan (ba-gu) yoziladigan asarlar tanqidga uchradi va «yangi fan» nomi bilan yo’nalish paydo bo’ldi. Bu nom ostida keng harakat yoyilib, unda jahon sivilizasiyasini o’zlashtirish va uni Xitoy jamiyatiga olib kirish ko’zda tutildi. Tabiiyki, aniq fanlarni, xorijiy tillarni o’rganish keng targ’ibot qilindi. Xitoyning progressiv kishilari mamlakatdagi haqiqiy holatni tushuntiradigan savollariga javobni g’arbdagi sosiolog-olimlar, faylasuflar, iqtisodchilar asarlaridan izladilar. Taniqli olim Yan Fu Ch.Darvin, Geksli g’oyalarini targ’ibot etdi, A.Smit, Dj Mill, Monteskye va boshqalar asarlarini Xitoy tiliga tarjima qildi.
Islohotchilik harakatining faollari-Kan Yu-vay, Lyan Si-Chao, Tan Sы Tun va boshqalar qadimgi Xitoy mutafakkirlari fikrlarini g’arb g’oyalari bilan uyg’unlashtirishga harakat qildilar.
«Yangi fan» tarafdorlari erishgan yutug’i deb 1898 yil Pekin universitetining ochilishini va Xitoy tiliga tarjima qilingan G’arbning ko’pgina ilmiy va falsafiy fikrlarini, ba’zi badiiy adabiyot asarlarini ko’rsatish mumkin. 1905 yilda imperatorlik imtihon olishlar bekor qilinishi ham muhim voqyea bo’ldi. Chet tillarini o’rganish kurslari va maktablari ochildi, yuzlab xitoyliklar o’qish uchun chet ellarga chiqdilar. Siyosiy va ijtimoiy hayotdagi bu yangiliklar adabiyot va san’atga ham katta ta’sir ko’rsatdi. Xitoy badiiy adabiyotiga yangi mavzu kirib keldi. Sinlar tuzumining asoratlarini qoralaydigan (Li Bao-szyaning «Bizning chinovniklar») va yangi burjua jamiyati afzalliklarini ko’rsatadi (U Yue-Yaoning «Yigirma yil ichida») romanlar. Shu bilan bir qatorda vatanparvarlik ruhidagi asarlar ham paydo bo’ladi. Bu sohada taniqli olim va yozuvchi Xuan Szun-syanyu (1848-1905)ning xizmati katta. Xitoyning yangi madaniyati asoschilaridan biri Lu Sin (1881-1936) bo’lib u 1907 yilda Pushkin, Lermontov va Gogol to’g’risida maqola yozdi.
5. Matbuot rivojlanishi. XIX asrning 90-yillariga kelib bayxua adabiy tili keng tarqaldi. (Ma’lumki ungacha qadimgi venyan tilida yozilib aholi tomonidan tushunilishi qiyin edi.) XIX asrning 70-yillarigacha Xitoyda faqat chet elliklar chiqaradigan rasmiy gazeta mavjud bo’lib, xitoyliklar o’z tillaridagi gazetani 70-yillarning ikkinchi yarmidan chiqara boshladilar. Van Tao muharrirligida chiqarilgan «Syun xuan jibao» gazetasi islohotchilar g’oyalarini targ’ibot etishda katta rol o’ynadi. 1897 yilga kelib islohotchilarning o’zlari 30 dan ortiq gazeta chiqara boshladilar. Shuningdek inqilobiy tashkilotlar chet ellarda gazeta va jurnallar nashr etib maxfiy yo’l bilan Xitoyga ham tarqatilgan. Sinxay inqilobi davrida Xitoyda 500 ga yaqin gazeta chop etilgan bo’lsada, lekin Yuan Shikay diktaturasi o’rnatilgach ko’pi yopib qo’yildi.
1915 yil Shanxayda oylik matbuot («Sin sinnyan» («Yangi yoshlar»)) chop etilib demokratik g’oyalarni yoyishda katta rol o’ynadi. Shu davrdan boshlab realistik teatr tashkil qilish harakati boshlandi. Unda milliy dramaturgiya asarlari bilan bir qatorda chet el adiblarining asarlari (L.N.Tolstoy, O.Uayld va boshq.)ham sahnalashtirildi. 1903 yildan boshlab Xitoyda kinofilm ko’rsatilishi boshlandi, lekin ular asosan amerikalik filmlar edi. To 1917 yilgacha Xitoyda o’z filmi yaratilmagan.
Tasviriy san’at sohasida yangi janr-siyosiy karikaturachilik boshlandi. 1884-1885 yillar bo’lib o’tgan Xitoy-Fransiya urushiga bag’ishlangan suratlar galereyasi juda mashhur edi. Ayniqsa, «General Lyuning fransuz generali Riverani asir olishi» polotnosi mashhur bo’ldi.
Lekin Xitoyda milliy madaniyatni rivojlantirishda to’siqlar ko’p edi. Imperialistik davlatlar o’zlarining o’quv yurtlari, diniy tashkilotlari, matbuot, kitob nashrlari bilan xalqning vatanparvarlik ruhiga ta’sir ko’rsatardi. Xitoy madaniyatining ko’pchilik arboblari yangi, ozod va mustaqil Xitoy uchun kurashchilar safiga qo’shildilar.
6. XIX asr oxiri XX asr boshlarida adabiyot. XIX asrning oxirgi uchdan birida Xitoy adabiyotida epigon⁴ klassisizmining turli oqimlari mavjud bo’lib qolaverdi. Poeziyada III-XI asrlar namunalariga ko’r-ko’rona taqlid qilishni talab etadigan «tunguan stili(uslub)» gulladi. Nasriy janrda esa «tunchen maktabi» hukmron bo’lib, u 8 qismdan iborat sxolastik⁵ ruhdagi «bagu» asarlarini ilohiylashtirardi. Xitoy zadagonlari ma’rifatining asosi bo’lib hamon davlat maktablari qolaverdi. U hukumat imtihonlari orqali davlat xizmatiga yo’l ochadigan yagona usul edi. Bu davrda ham XVII-XVIII asrlar romanchiligi an’analarini saqlab qolgan hikoyaviy adabiyotga talab kuchli edi. Bu janrning mashhur asari Shi YuY-kunya qalamiga mansub «Uch jasur va besh sodiq» (1879) bo’lib asar syujeti folklordan kelib chiqqan. Faqat XIX asrning oxiridagina adabiyotga o’zgarish kirdi. Bu hol burjua ma’rifatchiligining o’sishi va unga Yevropa adabiyoti ta’sirining kirib kelishi bilan bog’liq edi. Publisistikaning roli nihoyatda oshdi, birin-ketin yangi davriy matbuotlar nashr etildi. Hamma janrlarda ham yangi mazmun va yangi formalar qidirildi. G’arb burjua madaniyati va ma’rifatining aktiv targ’ibotchilari sifatida ijtimoiy-siyosiy fikr nomayondalari Yan Fu, Jun Xun va boshqalar maydonga chiqdilar. Yan Fu Monteskye, A.Smit, Mill va Spenserlar asarlarini tarjima qildi. G’arb adabiyotining yana bir targ’ibotchisi Lin Shu edi. U 150 dan ortiq badiiy asarlarni tarjima etdi. Bular orasida Balzak, Dikkens, Ibsen, L.Tolstoy asarlari bor edi.
Yaponiya bilan bo’lgan urushda mag’lub bo’lgach Xitoyda islohot o’tkazishni talab qilgan liberal harakat avj oldi. Uning rahbarlari-Kan Yu-vey, Tan Sы-tunlar o’z she’rlarida ilohiy qarashlarni ilgari surdilar. Liberal arboblar ichida adabiyotda katta iz qoldirgan Lyan Si-chao bo’ldi. U o’zi nashr etgan jurnali (Sinmin sunbao-«yangilangan xalq») sahifalarida «yangi adabiy uslub»ni targ’ibot etdi. Ayniqsa «Yosh Xitoy to’g’risida» maqolasi bu sohada namuna bo’lib, unda Yevropa fani va texnikasini tushuntiradigan iboralarni adabiy matnga olib kirdi. Poeziya janrida xuddi shunday mavqeni Xuan Szun-syan egalladi. Garchand zamondoshlari uning ijodini «poeziyadagi inqilob» deb baholasalarda, aslida uning yangiligi radikal bo’lmay, faqat poetik tilni muomala tili bilan yaqinlashtirdi. Lekin Xuan Szun-syanning she’rlari vatanparvarlik ruhida bo’lib, unda manjurlar rejimini qoralab, Simonosekdagi sharmandali sulh va Xitoyni taqsimlab olgan imperialistlarga la’natlar o’qigan.
XX asr boshlarida Xitoy adabiy hayotida «fosh qiluvchi roman» janri alohida o’rin egalladi. Aslida bu yo’nalish milliy an’ana asosida shakllandi, ayniqsa XVIII asrdagi satirik roman-«Kunfusianlikning norasmiy tarixi» ta’siri ostida. Fosh qiluvchi romanlar jamiyatdagi muxolifat kuchlar o’rtasida ayniqsa keng tarqaldi. Bu ruhdagi asarlar mingdan oshdi. Eng yirik romanchilardan zamondoshlari Li Bao-Szyani tan olishdi. Uning «Bizning chinovliklar» romanida davlat apparatining inqirozga yuz tutgani, poytaxtdan boshlab to diplomatlargacha bo’lgan tushkunligi ko’rsatilgan. Li Bao-szya bilan U Vo-yaoni yonma-yon qo’ysa bo’ladi. Muallifning «Yigirma yil mobaynida», «Bir olam qayg’u» asarlarini «Bizning chinovniklar» romanining bevosita davomi desa bo’ladi.
Lyu E ning «Lao San sayohati» romani ham keng tarqaldi. Unda o’tkir satirik zaxarxandalik bilan byurokratik ideallar, «ideal hukmdorlar», «sotilmas chinovniklar» va «adolatli sudyalar» fosh qilingan.
1905 yilda Szen Puning «Yovuzlik dengizidagi gullar» romani chop etildi. Jamiyatdagi ijtimoiy nuqsonlarni qoralash bilan birga Fransiya-Xitoy va Yaponiya-Xitoy urushining sharmandaliklari ham fosh etilgan.
1903 yildan buyuk yozuvchi Lu Sinning adabiy faoliyati boshlandi. U Jyul Vernning fantastik asarlarini tarjima qilish bilan birga ko’pgina ma’rifiy maqolalar-«Radiy», «Insoniyat tarixi», «Fan tarixi nimani o’rgatadi» va boshqalarni yaratdi. 1909 yilda Lu Sin 2 ta to’plam chop etdi- «Xorijiy hikoyalar» nomi ostida. Ularda yevropaliklar bilan birga rus mualliflari asarlari ham tarjima qilindi (V.Garshin, L.Andreyev).
Keyingi davrdagi adabiyotlar marksistik ruhda bo’lib inqilobiy harakatlar bilan uzviy bog’langan.