Ma’ruza №9 Parazitlik, transmissiv va tabiiy manbali kasalliklarning biologik asoslari

Tibbiyot parazitologiyasining predmeti va vazifalari.
Etiologiyasiga qarab kasalliklarni quyidagicha klassifikatsiyalanadi:

1. 
   Endogen – bu kasalliklarning asosida irsiy apparat strukturasi va funksiyasining anomoliyalari yotadi.
   
2. 
   Ekzogen – xar xil tabiatga ega bo‘lib, travmalar (jaroxatlar), ovqatlanishning buzilishi, avitaminozlar xisobiga kelib chiqadi.
   
3. 
   Tirik organizmlar keltirib chiqaradigan kasalliklar, ularga quyidagilar kiradi;
   

1. 
   Infuksion kasalliklar, ularni viruslar, bakteriyalar, spiroxetalar, rikketsiyalar va zamburug‘lar keltirib chiqaradi;
   
2. 
   Parazitar (invazion kasallik) – parazit xayvonlar keltirib chiqaradi;
   

Tibbiyot parazitologiyasi quyidagilarni o‘rganadi:

1. 
   Parazitlarning tuzilishini;
   
2. 
   Parazitlarning xayotiy siklini;
   
3. 
   Parazit – xo‘jayin tizimidagi o‘zaro bog‘liqligini.
   
4. 
   Parazitar kasalliklarning diagnostikasini, davolashni va profilaktikasini;
   

Tibbit parazitologiyasi 3 ta soxani o‘z ichiga oladi.

• 
  Tibbiyot protozoologiyasi
  
• 
  Tibbiyot gelmintologiyasi
  
• 
  Tibbiyot araxno entomologiyasi
  

Xar bir shifokor o‘z ish faoliyatida parazitar kasalliklarni uchratadi, shuning uchun xam parazitar kasalliklarning klinikasi, diognostikasi va profilaktikasi uchun, parazitlar morfologiyasi va xayot sikli xaqidagi bilimlar zarur xisoblanadi.
Xozirgi vaqtda 60000 ga yaqin parazitlar turi ma’lum, shundan 1000 dan ortiq tur odam organizmida parazitlik qiladi.
Parazitizm va parzitlar klassifikatsiyasi.

Parzitizm – biologik fenomen bo‘lib, filogenezda kelib chiqib, turning maxsus belgisi xisoblanadi.

Parazitizmning quyidagi turlari mavjud:

1. 
   Xaqiqiy parazitizm – evolyusiyada paydo bo‘lgan, turning maxsus belgisi.
   
2. 
   YOlg‘on parazitizm – tasodifiy xolat bo‘lib, tabiatda erkin yashovchi turning ayrim organizmi, tasodifiy ravishda xo‘jayni organizmiga tushib vaqtincha parazitlik qiladi (masalan: odamning burun bo‘shlig‘i yoki burun xalqumida zulukning parazitlik qilishi).
   
3. 
   Obligat parazitzm – bu tur uchun parazitlik xayot tarzi bo‘lib, parazitlar xayotining ko‘p qismini xo‘jayin organizmi bilin bog‘lab o‘tadi va parazitlik ular uchun turning maxsus belgisi xisoyulanadi.
   
4. 
   Fakultativ parazitizm – tabiatda erkin yashovchi turning ayrim organizmi, tasodifiy ravishda xo‘jayni organizmiga tushib vaqtincha parazitlik qiladi (M: pashshaning lichinkasi odam ichagiga tushsa fakultativ miaz chaqiradi).
   

Xo‘jayin va parazitnang o‘zaro munosabatlari davrigi ko‘ra:

1. 
   vaqtinchalik parazitlar – xayotining asosiy qismini erkin tashqi muxitda o‘tkazadi, xayotininng bir qismini esa xo‘jayin organizmi bilan bog‘lab o‘tkazadi, bu asosan oziqlanish jarayonidir (M: qon so‘rar bo‘g‘imyoyoqliliar).
   
2. 
   Doimiy parazitlar – xayotining ko‘p qismini xo‘jayin organizmida o‘tkazadi, ular quyidagilarga bo‘linadi:
   

1. 
   Statsionar doimiy parazitlar – butun xayotini xo‘jayin organizmida o‘tkazadi yoki xo‘jayin almashtirishi mumkin;
   
2. 
   Davriy doimiy parazitlar – xayot siklining bir qismini parzitlik bilin o‘tkazadi, qolgan qismida erkin yashaydi (M: ichak ugritsasi).
   
3. 
   Lavral parazitizm – lichinkalari parazitlik qiladi, voyaga etganlari erkin yashaydi (M: Volfart pashshasi).
   
4. 
   Imaginal parazitlar – voyaga etganlari parazit xayot kechiradi, lichinkalari esa erkin yashaydi (M: egri boshli gijjaning voyaga etgan 12-barmoq ichak paraziti, lichinkasi esa tuproqda yashaydi).
   

Organizmda joylashuviga ko‘ra parazitlar 2 ga bo‘linadi:

1. 
   Ektoparazitlar – tana yuzasida parazitlik qiladi (qon so‘ruvchi xasharotlar, kanalar).
   
2. 
   Endoparazitlar – xo‘jayin organizmi ichida parazitlik qiladi, endoparazitlar quyidagilarga bo‘linadi:
   

1. 
   Tana bo‘shlig‘i parazitlari – tashqi muxit bilan bog‘langan organlarda parazitlik qiladi (askarida, trixomonada, jigar qurti, o‘pka so‘rg‘ichlisi va b.q.)
   
2. 
   Ichki muxit to‘qimalari parazitlari – rishta, bezgak paraziti, leyshmaniya va b.q.