Ma’ruza №12 qo'shma gap va uning turlari

Bilib oling. Biriktiruv bog'lovchisi qo'shma gapning payt, sabab-natija munosabatlarida bo'lgan qismlarini bog'lab keladi. Qismlari o'rtasida sabab-natija munosabati ifodalangan qo'shma gaplarda ikkinchi qism oldidan natijada so'zini qo'yish mumkin bo'ladi. Masalan, Anor so'zlar va Zaynab qalbi Tol bargiday dir-dir qaltirar // Anor so'zlar, (va) natijada Zaynab qalbi Tol bargiday dir-dir qaltirar. (H.Olimjon)
Eslab qoling. Ba’zan -u, -yu, -da yuklamalari ham biriktiruv bog'lovchilari bajargan vazifalarni bajaradi.
3-topshiriq. Ko'chiring. Qismlari biriktiruv bog'lovchisi yordamida bog'langan qo'shma gaplarni aniqlab, bu qismlar o'rtasida qanday mazmuniy munosabatlar borligini ayting.
1. U har uch qadamda bir to'xtab, nafasini rostlay-rostlay tepaga zo'rg'a yetdi, qopni ag'dardi-yu muvozanatni saqlay olmay o'tirib oldi. 2. Gulchehra "piq" etib kuldi-da, cho'zilib tugunni oldi. 3. Mashhur qora qashqa ayg'lrining chilvirini xirmondagi bolalarga tutqazdi-da, dabdurustdan chollar bilan gaplashib turgan Komilaga yuzlandi. 4. To'satdan eshik sharaqlab ochildi va ostonada Ertoyev paydo bo'ldi. 5. Inobat qizishib ketib, pisandaga o'tganini endi payqadi va uyalib yerga qaradi. (O.Yoqubov)
4-topshiriq. Nuqtalar o'rniga bog'lovchilardan mosini qo'yib ko'chiring.
1. Dekabr oyining boshida bir qor yog'di..., keyin yana oftob charaqlab, havo ilib ketdi. (P.Qodirov) 1. Ko'pirar tomirlarda qon... portlar hademay bu o'tli vulqon. (G'.G'ulom) 3. Kuzning o'rtalarida havo bir-ikki
daf’a aynidi..., vodiyga qalin tuman tushdi. (S.Ahmad) 4. Keta boshladim..., u notanish odamning qayoqqa borgani meni qiziqtiraverardi. (Sh.Xolmirz.ayev) 5. Bu yerda uzumzor va yong'oqzorlar ko'p edi, ... tog'manzarasi ham boshqacha edi.
ZIDLOV BOG'LOVCHILARI YORDAMIDA
BOG'LANGAN QO'SHMA GAPLAR


1-topshiriq. Ko'chiring. Gaplar tarkibidagi zidlov bog'lovchilarini topib, ularning vazifalarini ayting.
1. Dilimizda orzu balandroq edi, lekin ko'klam biroz noqulay keldi. (Oybek) 2. Gul to'g'risida yozganini ko'rganim yo'q, lekin paxta haqida ko'p yozadi. (A.Qahhor) 3. Yo'lning ikki chetidagi g'alla tovlanardi, ammo ular o'tgan yillardagi kabi baland emas edi. (Oybek) 4. Kechasi yana qor yoqqan, biroq havo unchalik sovuq emas edi. (S.Ahmad)
2-topshiriq. Bog'lovchilarning qanday mazmuniy munosabat ifodalayotganini ayting. Tinish belgilarini tushuntiring.