Ma’ruza-1 : Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning hozirgi zamon mazmuni tarkibiy tuzilishi va vazifalari

"ma’muriy  rayonlar 

darajasidagi 

majmualar" deb yuritishni taklif etamiz. N.N.Kolosovskiy aytgan 

ma’noda, ya’ni ma’lum bir joyda ishlab chiqarish korxonalarining o’zaro bog’liq 

holda joylaniShi va rivojlantirish asosida vujudga kelgan majmualar esa tom ma’noda 

yoki 

"an’anaviy 

hududiy 

ishlab chiqarish majmualari", 

deb atalishi to’g’riroq. 

N.N.Kolosovskiy shogirdlaridan biri M.K.Bandman bunday hududiy ishlab chiqarish 

majmualarni mamlakat ahamiyatiga molik, muhim bir muammoni hal etishga, bir 

maqsadga qaratilgan 

dasturli yoki muammoli majmualar, 

deb yozadi. 

Sof,  haqiqiy  hududiy  ishlab  chiqarish  majmualari asosan  yangi 

o’zlashtirilayotgan rayonlarda, ulkan tabiiy boylik va, ayniqsa, yoqilg’i-energetika 

zahiralari negizida vujudga kelishi bilan tavsiflanadi. Tabiiyki, tarixiy rivojlanish 

davomida avval o’zlashtirilgan yerlarda vujudga kelgan xo’jalikning hududiy 

tarkibini majmuaga aylantirishga qaraganda, yangi, "sof" yoki "bo’sh" joyda bu 

maqsadga erishish osonroqdir. Majmua yaratuvchi tarmoq sifatida esa ko’proq 

yoqilg’i-energetika sanoati asos bo’lib xizmat qilishi ham, shubhasiz, bir holdir, 

Masalan, Rossiya Federatsiyasidagi Bratsk xududiy ishlab chiqarish majmuasini 

olaylik (uning dastlabki loyihasini N.N.Kolosovkiy rahbarligidagi olimlar guruhi 

yaratgan). Bu yerda yirik 4 mln, kVt. dan ortiq quvvatga ega bo’lgan suv elektr 

stantsiyasi qurildi va bo’lajak suv ombori maydonini o’rmondan tozalash maqsadida 

yog’och-tsellyuloza sanoati vujudga keldi. Arzon elektroenergiyaning mavjudligi 

energiyani ko’p istemol qiluvchy tarmoqlarni o’ziga "tortdi" va, natijada, bu yerda 

uchinchi yirik korxona-alyuminiy zavodi barpo etildi. Rangli metallurgiya va o’rmon 

---

 

17 

sanoati yana "zanjirsimon" tarzda boshqa korxonalar qurilishini (jumladan, 

mashinasozlik, kimyo) taqozo etadi. 

Bunday majmualar O’rta Osiyo mamlakatlarida qulay tabiiy sharoitda, aholi va 

mehnat resurslari bilan yaxshi ta’minlangan mintaqada va faqatgina energetika emas, 

balki agroiqlimiy resurslar asosida ham vujudga keladi. Demak, respublikamiz 

xududiy ishlab chiqarish majmualari sug’oriladigan dehqonchilik, agrosanoat 

tarmoqlari va mehnatni ko’p talab qiluvchi korxonalarini o’z ichiga olar ekan. Bunga 

Mirzacho’l yoki Qarshi cho’li asosida shakllanayotgai xududiy ishlab chiqarish 

majmualari misol bo’la oladi. 

Ilmiy va amaliy jihatdan respublikamizda hududiy ishlab chiqarish 

majmualarini yaratishdagi erishilgan yutuqlar to’g’risida ham aytib o’tish o’rinli. 

Jumladan, O’zbekiston Fanlar akademiyasiga qarashli sobiq Ishlab chiqarish 

kuchlarini o’rganish kengashida (SOPS) o’tgan asrning 50-yillarida olib borilgan 

ilmiy izlanishlar natijasida