Маркшейдерлик иши ва геодезия

2.3Koordinata orttirmalarini xisoblash.

To’gri burchakli koordinata orttirmalari quidagi formulalar yordamida topiladi.

Bu yerda d-poligon tomonining garizontal proeksiyasi; α-shu tomon dreksion burchagi; r-shu tomon rumba;

Xisoblangan koordinata orttirmalari jurnalning yettinchi va sakkizinchi ustuniga yoziladi. Koordinata orttirmalarini xisoblashda maxsus jadvaldan foydalaniladi. Koordinata orttirmalari xatoligi aniqlanadi. Buning uchun koordinata orttirmalari (∆x va ∆y) ning algebraik yog’indisi aloxida-aloxida xisoblab chiqiladi. Geometriyadan malumki, yopiq polygon tomonlarining xar qanday o’qqa preoksiyalarning yig’indisi nolga teng. Shunga ko’ra yopiq polygon
koordinata orttirmalarining yig’indisi va bo’lishi kerak. Lekin o’lchash va xisoblashda tasodifiy xatolar tufayli yig’indi va bo’lmay balki biron kichik miqdorga teng yani



Bo’ladi, -absissa o’qi yo’nalishidagi xatolik, -esa ordinate o’qi xo’nalishidagi xatolikdir.

1. Aerokosmik usullarning geologik xaritalashda qo’llashning ahamiyati

Geologiyaning geologik xaritalash va foydali qazilma konlarini qidirish sohalarida aerokosmik usullardan foydalanish keyingi davrning eng katta yutug’i hisoblanadi. Geologik xaritalashda aerokosmik materiallardan foydalanish katta imkoniyatlar ochib berdi. Bunda, ish jarayoniga sarflanadigan vaqtni, moddiy va material boyliklarni tejashdan tashqari, ishning sifati ham ancha oshdi. Har qanday geologik chegaralarni, qatlamlar orasidagi munosabatlarni, burmali strukturalarning butun tafsilotlarini va mayda yoriqli strukturalarni ham aniqlash
imkoniyati yaratildi.

Aerokosmik usullarda asosan joyning aerokosmosuratlaridan geologik ma’lumotlar olish ko’zda tutiladi. Aerokosmosuratlarni talqin qilish joyning geologik tuzilishini bevosita dala sharoitida olib boriladigan tadqiqotlar bilan birgaliqda bajariladi. Bu ishlar o’z xususiyatlari bilan turlicha bo’lsada, bir - birini to’ldiradi va nazorat qiladi. Aero - va kosmosuratlar ham o’z xususiyatlari bilan bir

- biridan birmuncha farq qiladi.


Aerosuratlar joyning samolyotlar, vertolyotlar va havo sharlaridan turib olingan fotografik tasvirdan iborat bo’lib, ular har xil miqyosda amalga oshiriladi.
Aerosuratlar miqyosi 1:5 000, 1:30 000, 1:65 000, 1:100 000 bo’lishi mumkin. Ular 18x18, 24x24 va 30x30 sm o’lchamlardagi maxsus standart fotoqog’ozlarda tayyorlanadi.
Aerosuratlar iste’molchilarga 1:10 000; 1:25 000 va 1:100 000 miqyosdagi trapesiyalarga joylashtirilib, komplekt holida beriladi.
Aerosuratlar rejali va manzarali xillarga bo’linadi. Fotoapparatning optik o’qi tasviri olinayotgan joyga nisbatan tik yoki og’ish burchagi 3 - 5⁰ dan oshmasa
- planli, og’ish burchagi 5⁰ dan katta bo’lsa - manzarali suratga olish deyiladi.
Aerosuratlar bir - birini ma’lum darajada qoplaydigan holda tayyorlanadi. Ularning o’zaro qoplanishini hisobga olgan yig’indisi ustama yig’ish (nakidnoy montaj) deyiladi. Odatda ustama yig’ish ixtiyoriy miqyosda tayyorlanadi. Ustama yig’ilgan aerosuratlarda joyning topografik nomenklaturasi, aholi punktlari, daryolar va tog’ cho’qqilari to’g’risida ma’lumotlar beriladi.
Har xil miqyosli aerosuratlar bir xil miqyosga keltirilganidan so’ng, ular ustama yig’ilib, joyning fotochizmasi tayyorlanadi. Fotochizmalar yordamida yirik geologik strukturalar o’rganiladi.
Kosmosuratlar kosmik kemalar yordamida olingan joyning fotografik tasviri bo’lib, ularning miqyosi 1:250 000 va 1:7 500 000 bo’ladi. Kosmosuratlar fotoapparat optik o’qining olinayotgan hududga nisbatan tik yoki og’ish burchagi 3
-4⁰ dan oshmaydigan rejali, 4 -15⁰ li rejali - manzarali va 15⁰ dan katta manzarali
xillarga bo’linadi.

Kosmosuratlarning aerosuratlardan farqli xususiyati bir fotoqog’ozda katta maydonning tasvirini berishidir.

Kosmosuratlardan ham fotochizmalar va fotoxaritalar tayyorlaniladi. Kerak bo’lganda ularning miqyosi kattalashtiriladi. Bunda ularning Yuqori aniqlik darajasidan foydalaniladi. Kosmosuratlar har xil spektrda olingan oq - qora va rangli tasvirda tayyorlanishi mumkin.
Aerokosmosuratlar yordamida tektonik strukturalarning shakli, o’zaro munosabatlari, hosil bo’lishi va nisbiy yoshini aniqlash, litologo - stratigrafik komplekslarni ajratish va ularning tarqalishini kuzatish, joyning geomorfologik xususiyatlarini o’rganish, zamonaviy geologik jarayonlarini kuzatish va boshqa ko’plab masalalarni echish mumkin.
Aerokosmosuratlarni tahlil qilishda sifat va son o’zgarishlariga e’tibor beriladi.
Son o’zgarishlari qatlamlarning yotish elementlari, qalinligi, geologik strukturalarning o’lchami, er yoriqlarining surilish amplitudasini anqlashni o’z ichigi oladi. Shuni alohida ta’qidlash kerakki, kosmosuratlarning miqyosi juda kichik bo’lganligi tufayli ularning aniqlik darajasi cheklangan bo’ladi. Bunda o’lchash ishlari maxsus asboblar yordamida bajariladi.
Sifat o’zgarishlari bevosita va bilvosita talqin qilish belgilarini o’z ichiga oladi. Bu belgilar joyning geologik tuzilishiga va landshafta qarab tanlanadi.

2.