Marketing tadqiqotlari

2.
 
Iste`molchilar xulq-atvori modellari. 
 
Bozor  bir  jinsli  emas,  u  turli  xaridorlar  segmentlariga  ajraladi:  masalan  yoshiga, 
daromadiga, didiga va hokazolarga qarab bozor segmenlanadi.  
Segment  miqyosi  jihatidan  kichikroq,  masalan  samolyot,  kema  xaridorlari,  yoki  nisbatan 
yirik  bo„lishi  mumkin,  masalan  tish  pastasi  yoki  non  iste`molchilari.  Kimdir  kiyim-kechak,  atir-
upa,  xo„jalik  mollariga  ko„proq  mablag‟  sarflasa,  kimdir  oziq-ovqat,  transport,  ma`lumotini 
oshirishga ko„p pul sarflaydi. Ba`zilar  xarid qilish uchun savdo do„konlarining  barchasini aylanib 
chiqishni xush ko„rishsa, kimlardir xaridlarini uylari yoki ish joyi yaqinidagi do„konlardan amalga 
oshirishadi.  Xulosa  qilib  aytganda,  ishlab  chiqaruvchi  va  sotuvchilar  iste`molchilarning  xarid 
qilishlaridagi    hatti-harakatlari  va  ishtibohlarini  tushunib  olishlari  lozim.  Hozirgi  davrda 
bozorlarning  kengayishi  va  firmalarning  ko„payishi  natijasida  ishlab  chiqaruvchi  va  xaridor 
o„rtasidagi  bevosita  aloqa  uzilgan.  Natijada  mijozlarning  fikrlarini  bilib  olish  uchun  korxonalar 
iste`molchilarni o„rganadi,  ya`ni  kimq, qandayq,  qachonq, qaerdaq,  nima uchun  sotib  oladiq  kabi 
savollarga  javob  izlaydi.  Bunday  izlanishlarning  natijasi  korxona  tomonidan  ishlab  chiqiladigan 
uyg‟otuvchi marketing qarorlari hisoblanadi va firma tomonidan hal etilishi muhim bo„lgan masala 
- bu qarorlarga nisbatan xaridorlarning munosabatini aniqlash. Agar korxona xaridorlarning tovar, 
uning  narxi,  reklama  va  boshqa  hokazolarga  bo„lgan  munosabatlarini  anglab  olsa,  
raqobatchilaridan  doimo  oldinda  bo„lishga  erishadi.  Shu  sababli  ko„pgina  firmalar  uyg‟otuvchi 
marketing  omillari  va  xaridorlarning  harakatlari  orasidagi  bog‟liqlikni  aniqlashga  katta  kuch  va 
mablag‟  sarflaydilar.  Buning  uchun  birinchi  navbatda    xaridorlar  axloqi  modelini  tuzish  zarur. 
Xaridorlar  axloqi  –  bu  kishilarning  tovarni  tanlash  va  sotib  olish  jarayonida  tushunib  etgan 
harakatlari yig‟indisidir.  

---

 
83 
 
Firma  uning  uchun  “qora  quti”  bo„lib  hisoblanadigan  xaridor  ongiga  ta`sir  qilishda 
marketingning  uyg‟otuvchi  omillaridan  foydalanishi  mumkin,  lekin  xaridorga  boshqa  tashqi 
omillar  ham  ta`sir  ko„rsatishi  mumkin.  F.Kotler  xaridorlik  xulq-atvorining  umumiy  modelini 
quyidagicha talqin qiladi.  
 
 
 
12.2.-chizma 
 
 
Xaridorlar  axloq  modelida  undovchi  marketing omillari  to„rtta  unso‟rni:  tovar,  narx,  tovar 
tarqatish  usullari  va  sotuvni  rag‟batlantirish  omillarini  o„z  ichiga  oladi.  Boshqa  qo„zg‟atuvchilar 
tashqi  muhit  omillari,  ya`ni  iqtisodiy,  ilmiy-texnikaviy,  siyosiy  va  madaniy  omillardan  iborat. Bu 
qo„zg‟atuvchilar  xaridor  ongining  “qora  quti”  siga  ta`sir  qilib  kuzatish  va  tahlil  qilish  mumkin 
bo„lgan javob harakatlarini keltirib chiqaradi. 
Ishlab  chiqaruvchi  va  sotuvchilarning  asosiy  vazifasi  xaridor  ongining    “qora  quti”sidagi 
o„zgarishlarni,  ya`ni  qo„zg‟atuvchilar  kelib  tushishi  va  javoblarning  paydo  bo„lishi  oralig‟ida 
nimalar bo„layotganini tushunib etishdan iborat. 
Bu  qo‟zgatuvchilar  xaridorlarini  sotib  olish  qobiliyatini  aniqlovchi  asosiy  omil  va 
voqealardan  tashkil  topadi.  Ular  ichida  asosiylari  iqtisodiy,  ilmiy-texnikaviy,  siyosiy  va  madaniy 
omillardir.  
Xaridor  ongini  «qora  qutidan»  o‟tib  ushbu  barcha  qo‟zgatuvchilar  xaridorning  kuzatilishi 
mumkin  bo‟lgan  bir  qator  sotib  olish  tuygusini  uyg‟otadi.  Ular  tovar  tanlashning  markasini  yoki 
mahsulotni to‟la assortimentini,  sotib  olish  vaqti  va  joyini  hisobga olishni  aniqlaydi.  «Qora quti» 
o‟ziga  kelsak,  unda  xaridor  ongini  ikkita  asosiy  bo‟lagi  ajratiladi  va  tekshirib  ko‟riladi:  bittasi 
xaridorni o‟zini tavsiflashni o‟z ichiga olsa, ikkinchisi sotib olish qarorini qabul qilinish jarayonini 
aks ettiradi.  
Iste`mol tovarlarini xarid qilish turli xaridorlar guruhi bo„yicha turlicha xususiyatlarga ega. 
Bu odatda xaridorning tayinli tovarga munosabati, xarid ishtiyoqi va atvori (talabi)ga ko„p jihatdan 
bogliq bo„ladi. Xaridor xulq-atvorining shakllanishida boshlang‟ich ta`sirni madaniyat darajasi  va 
uni tashkil etuvchi xususiyatlar belgilaydi. Madaniyat-insonning ma`naviy etukligini, ehtiyojlari va