|
«Xisor madaniyati» nomi bilan kirib kel-gan tosh asrini yangi madaniyati kashf etildi. Bu madaniyat-ni batafsil ifodalaydigan va eng yaxshi saqlangpan hamda mukammal o’rga-nilgan, arxeologik materiallarga juda boy bo’lgan yodgorlik buPTutqoul manzilgoxidir. Bu yodgorlik ko’p qatlamli bo’lib, undagi arxeologik topilmalarning barchasi Xisor madaniyati-ni aks ettiradi. Tutqoul Puli-changi darasining 70 km janubiy-sharqida Nurli shaxridan 12 km yuqorida joylashgan. Tutqoul bu xududda yolgiz bo’lmay uning yaqinida Say-Sayyod va Қumtepa yodgorliklari joylash-gan. To’rt sezon qazish ishlari olib borilishi natijasida 40 mingdan ortiq Xisor. madaniyatiga oid arxeologik mate-riallar topilgan. Bu yodgorlkni ikkinchi gorizontidan bir xotin va uch bolani qabri ochilib, ularni suyak qoldiqlari topilgan. Xisor madaniyatining bosh xususiyati shundan ibo-ratki, bu erdagi tosh qurollarni ko’pchilik qismi qayroq-toshlardan yasalgan. Shuning uchun arxeologiya fanida Tutqo-ulni tosh qurollari xaqida gap ketganida, uni texnikasi «Galechnaya texnika» ga asoslangan deyiladi. Butun tosh industriyasini faqat 30 foizigina chakmoktoshlardan yasal-gan bo’lib, ular to’mtoq va daғal qurollardan iborat. Tu-tqouldagi va Xisor madaniyatiga oid boshqa yodgorliklardagi kolletsiyalarni asosiy qismi uchirindi (otshep) lar bo’lib, bo’lar mehnat kurollarinin yasash uchun yarim tayyorlangan ashyo (zagatovka) lar rolinio’uynagan. Xisor madaniyatiga xos va keng tarqalgan mehnat kurollari chopperlar bo’lib, cho’ppinglar kam uchraydi. Chopper deganda oddiy qayroqtoshni otboynik yordamida bir tomonidan bir necha uchirindilarni uchirmasi natijasida o’tkir qirra xosil qilingan mehnat qurolini tushuniladi. Chopper qurolini yasashdan avval aj-dodlarimiz, shu qurolni yasalishi uchun qulay bo’lgan, ya`ni nisbatan yapaloqroq shaklga ega bo’lgan qayroqtoshni tanla-ganlar. Bu xildagi qayroqtoshlar soylarda, daryo qirғoqla-rida hozirgi kunlarda ham.ko’plab uchraydi. Chopper quroli-ni bir tomoniga otboynik yordamida ishlov berilib, o’tkir kesuvchi qirra xosil qilingan bo’lsa, ikkinchi qarama- qar-shi tomoniga ishlov berilmay to’mtok va silliqligicha qol-dirilavergan. Chunki bu tomoni qo’l. bilan ushlash uchun ku-lay bo’lgan. Demak, qo’l chopper qurolini ishlatishda, bolta dastasiga o’xshash vazifani bajargan. Shell’ va ashell’ qu-rollarini ishlatilganida ham shunday usul qo’llanilgan. Chopperlar daraxtlarni kirkishda, butoqlarini butashda, yoғochdan mehnat qurollarini yasashda xuddi hozirgi zamon boltaliriga o’xshab foydalanilgan. Bulardan tashqari chop-perlar terilarga ishlov berishda ham qo’llanilgan. Bu mehnat quroli xaqida yana shuni aytish kerakki, bu qurolni paydo bo’lishini tarixi quyi paleolitga borib taqaladi.
Xatto ashell’ qurollari bilan bir qatorda ham foydalanilgan bo’lib, u keyingi o’rta, yuqori paleolitda, mezolit va neolitda, xatto bronza asrida ham uchraydi. Buning sababi uni yasalish texnikasini oddiyligi, qayroqtoshlarni serobligi va bu qurollar yordamida ko’p ishlarni bajarish mumkinligi bo’lsa kerak. Bu__ qurolga chopper deb ng^» ko’ygan odam. bu ingli_z_olimi Mov^i_usdir. Chopperlarga nis-batan kamroq uchraydigan, ammo chopperlardan farq qilib, bir tomondangina emas, balki akki tomonidan xam ishG`t_i bersh!gan kurollarni Movius choppnng deb atagan. Aslida chopperlarni qirralari o’tmaslashib, to’mtoqlashganida ular-ni ikkinchi tomonidan otboyniklar yordamnda bir necha bor zarb bilan urib, uchirindilar uchirilib, chopperlar chop-pinglarga aylantirilganlar. Chopperlar va choppinglar faq-at ma`lum bir regiongagina xos bo’lib qolmay, balki jahondagi ko’p yodgorliklarga xosdir. T u_t q o u l d a g i X i s od madaniyatigaoid katlamlar UP-U1 ming yillikni uz ichiga oladi. Xisor madaniyati egalarini xo’jaligini asosini nima tashkil qilgani xaqida turlicha fikrlar mavjud.
Ayrim olimlar Tutqoul manzilgoxini egalari ovchilik bilan termachilidan chorvachilikka o’ta boshlaganlar, so’ng chorvachilikdan dehqonchilikka o’tgan desalar, shu yodgorlikni trassalogiya usulida o’rgangan olima G. F. Karobkova bu ma-daniyatga doir mehnat qurollari orasida xech bir dexonchi-lik bilan shuғullanganliklarini tasdiqlovchi asos yo’q. Ammo chorvachilik bilan shuғullanganliklaridan dalolat b,e-ruvchi mehnat qurollari mavjudligini ko’rsatib, Xisor ma-daniyatini egalari chorvachilik bilan shuғullanganlar degan fikrga keladi. Bizningcha ikkinchi fikr asoslidir. Chunki S. A. Semenov tomonidan yaratilgan trassalogiya usuli da-liliy ashyolarga suya`nib, 1960-yillardan boshlab, butun jahon miqyosida tan olinib, hozirgi kunlardi taraqqiy et-gan mamlakatlarda keng qo’llanilmoqda. Bu usulga baғish-langan S. A. Semenovni
Do'stlaringiz bilan baham: |
