qirg'iz-qaysaq
yoki
qirg'iz
deb atab kelingan.
Miloddan aw algi I ming yillikda hozirgi Qozog‘iston hududida
yashagan shak, usun, alan va qangyuy qabila ittifoqlari ham da
boshqalar qozoqlar etnogenezida dastlabki qatlam hisoblangan.
Olimlaming fikricha, miloddan aw algi V III-IV asrlarda ushbu
hududda qadimgi shak qabilalari ko‘chib yurgan. Ular massaget,
136
sarmat, alan, apasiak, augasi, dax va xunn qabilalari ta'sirida etnik
tarkibini ancha boyitgan.
Q ozoqlarning etnogenezi tu rli ko‘chm anchi qab ilalam in g uzoq j.5
Q ozoq xalqi etnogenezida Turk xoqonligi muhim rol o ‘ynagan
V I-V II asrlarda m azkur hududda turgash, qarluq-chig‘il, y a g ‘m o v<
boshqa qabilalar bilan k o ‘p asrlar davom ida yonm a-yon yashash
natijasida qozoqlarning turkiy lash ishi ham da m ahalliy qabilalam ing
VT-VII
asrlarda
Qozog‘istonning janubiy-sharqiy
qismida
yashagan qabilalar G ‘arbiy Turk xoqonligi tarkibida bo‘lgan. Ushbu
davrda sharqdan turgash, tele, qarluq va boshqa qabilalar kelib
o ‘mashgan. IX -X asrlarga kelganda esa hozirgi Qozog'iston yerlariga
qarluq, o ‘g ‘uz, pecheneg, qipchoq, kimak va boshqa qabilalar ham
joylashgan hamda X I-X II asrlarda ushbu hududda yashaydigan
barcha qabilalaming
birlashishiga turtki
bo‘lgan.
ХП
asrda
Qozog‘iston hududiga qoraxitoy (kidan)lar bostirib kirib, ular
mahalliy turkiy aholi bilan aralashib ketgan.
X I-X V asrlarda Irtishdan Dunaygacha bo‘lgan Buyuk yevroosiyo
tekisligi va Qrimdan to Volga bo‘yidagi Buyuk Bulg‘oriyagacha arab
hamda fors manbalarida “Polovetslar (Qipchoqlar) dalasi” deb atalgan
qipchoqlar ko‘chib yurar edi. XVI—XVIII asrlarda turk superetnosi bir
nechta mustaqil etnoslarga bo‘linib ketgandan so‘ng qudratli qipchoq
urug‘ining katta qismi qozoq xalqi tarkibiga kirgan va “Qipchoq
cho‘li” yoki “C ho‘l” deb hozirgi Qozog‘iston hududi tushunila
boshlangan. “Cho‘l-Qozog‘iston” tushunchasi va o ‘zining ichki
/
M ilodning boshlarida Oro
dengizidan g ‘arbda qozoql<
etnogeneziga ta'sir
k o ‘rsatgan alanlar yashagar
m u d d a t davom ida aralashuvi sharoitida kechgan.
r|
V
k o ‘chm anchilar bilan aralashuv jarayoni sodir b o ‘lgan.
137
m azm un-mohiyatiga k o ‘ra “ erkin” m a'nosini beruvchi “qozoq”
etnonimi - “qozoq xalqi milliy g ‘oyasi”ning asosini tashkil etdi.
XV
asr oxiri - XVI asr boshlarida Qozoq xonligi tashkil topgan
va qozoq xalqining shakllanish jarayoni nihoyasiga yetgan. XVI asr
boshlarida g ‘arbga qaytib kelgan mahalliy qabilalar Qozoq xonligiga
birlashgan (Shayboniyxon boshchiligidagi ayrim Dashti Qipchoq
urug‘lari esa M ovarounnahrga joylashgan). Shu bilan qozoq elatining
shakllanish jarayoni to ‘liq yakunlangan.
X V -X V I
asrlarda
qozoq
xalqining
tashkil
topishi
va
markazlashgan Rus davlatining mustahkam lanishi natijasida bevosita
qozoq-rus aloqalari vujudga kelgan. R us hukumati o ‘sha davrdayoq
qozoq xalqi bilan qiziqib, u haqda turli m a'lum otlar to ‘plagan, qaysiki
ular M oskva buyruqlarida aks etgan va podsho devonxonasida
saqlanar edi. M asalan, Rus shoh arxivining 1574-1584-yillardagi
ro‘yxatida “К^осим подш о давридаги казак (козоклар)лар” kitobi va
ro‘yxati 38-jildda saqlanganligi qayd etilgan.
Yuqorida ta'kidlanganidek, juzlar to ‘g‘risida IX -X V U I asrlar
manbalarida um uman m a'lum otlar uchramaydi. Hatto X III-X IV va
XV-XVT asrlam ing yetuk tarixchilari Rashididdin va Fayzulloh Ibn
R o‘zbexonlar ham juzlar haqida hyech qanday ma'lumot bermaganlar.
Qozoqlam ing juzlarga bo‘linishi to ‘g‘risidagi dastlabki haqqoniy
va aniq m a'lum otlami 1931-yilda Kichik o ‘rdaga borgan tarjim on M.
Tevkelev bergan edi. U ning yozishicha, “Q irg‘iz-qaysoq” o ‘rdasi uch
qismdan: Uluyuz, Oretayuz va Kichiyuzdan iborat bo‘lgan. Aynan shu
kabi fikrlami P. I. Richkov va V. Tatishevlar ham bergan edi. I.
Georgi esa “qirg‘izlam i” qachon va qaysi sabab bilan uchta o ‘rdaga
bo‘linganligi va nima uchun katta, o ‘rta va kichik deyilganligini hyech
kim bilmaydi, - deb yozgan edi. Uning jiddiy xatosi K atta o ‘rdani
burnt (qirg‘izlar)lar bilan aralashtirib yuborganligida edi.
XIX
asr tarixchisi Ch. Valixonov birinchilardan bo‘lib qozoq
xalqining aytishuv va afsonalariga asoslanib, mazkur masalaga
oydinlik kiritishga harakat qiladi. U m o‘g‘ul ulusi namunasi bo‘yicha
qozoq juzlarini X V -X V I asrlarda paydo bo‘lgan, degan xulosaga
keladi va qozoqlami burutlar (qirg‘izlar) bilan aralashtirib yuborgan
Ritter hamda Georgilami qattiq tanqid qiladi. Ulam ing fikrini inkor
qilib, “Katta, 0 ‘rta va Kichik” - qirg‘iz-qaysoq o ‘rdalari bitta —
“qozoq” xalqi ekanligini ta'kidlaydi. V. V. Velyaminov-Zemov esa
138
XVI asrda Haqnazarxon o ‘z davlatini uchta o ‘rdaga bo‘lganligini qayd
etgan edi.
Akadem ik
V.
V.
Bartold juzlam ing
bo'linish
sababini
Qozog‘istonning ba'zi bir hududlarida chorvachilik uchun shart-
sharoitlarning
turlicha
bo‘lganligida
deb
biladi.
U
shunday
hududlardan birinchisi deb, Semireche (yettisuv) va Sirdaryoning o ‘rta
oqimini, Sarasu va Sirdaryoning quyi oqimi bo‘ylarini ikkinchisi deb,
Uralbo‘yidan Aktyubinskkacha, ya'ni zamonaviy G ‘arbiy Qozog‘iston
yerlarini uchinchi hudud deb hisoblagan edi.
Qozoq tarixchisi X. Adilgireevning 1951-yilda “Vestnik AN
SSSR” jum alining 1-sonida e'lon qilingan “К истории образования
казахского народа” m aqolasida Mas'udiy va V. V. Radlovlaming
fikriga ko‘ra, qozoq juzlarini XII asrdayoq paydo bo‘lganlar, deb qayd
etilgan edi.
“История Казахской ССР” kitobining mualliflari juzlam ing
paydo bo‘lishini XVI asr bilan belgilab, ulami “xo ‘jalik va geografik
jihatdan o ‘ziga xos hudud sifatida Qozoq xonligi va xalqi paydo
bo‘lgunga qadar mahalliy etnografik gum hlar yashaydigan qabilaviy
ittifoq hududi bo ‘lganligini ta’kidlaydilar. “Juz” so ‘zi “qism” yoki
“bo‘lak” va “tomon” ma'nolarini anglatadi.
Va nihoyat, professor S. OmanjoMov jam oaviy o ‘zini himoya
qilish, qabila ittifoqiga kiruvchi qabilalaming til umumiyligi,
juzlam ing o ‘ziga xosligi paydo bo‘lgan ma'lum bir tabiiy-geografik
sharoitda tug‘ilgan ehtivoj juzlam ing tashkil topishiga sabab bo‘lgan,
deb hisoblagan edi.
C ho‘qon Valixonov birinchilardan boMib adabiy manbalami tahlil
qilish asnosida X V -X V I asrlarda juzlam ing vujudga kelish davri va
sabablarini tushuntirib bergan edi. “Juz” atamasi o ‘zi “yuzlik” yoki
“yuz qabilasi” emas, balki “qism”, “bo‘lak”, “shaxobcha” ma'nolarini
anglatadi. “Juzlar”ning ushbu davrda yagona xalqning bir bo‘Iagi
sifatida faoliyat yuritishi siyosiy, iqtisodiy, til va madaniy jihatdan
umumiylikning ko‘p elementlari bilan bogcliq edi, deb ta'kidlaydi.
XIII asrda m o‘g ‘ullar bosqini arafasida qozoqlaming yagona xalq
va davlat sifatida shakllanishi uchun qulay sharoit vujudga kelgan edi,
ammo bunday bo'lmadi. V. Vostrov o‘zining “Родоплеменной
состав
и
расселание
казахов”
kitobida
m o‘g ‘iil
bosqini
Qozog‘istonning janubida ko‘pgina shahar va o ‘troq aholini vayron
qilib, o ‘lkaning ishlab chiqarish kuchlariga putur yetkazdi, ko‘p sonli
139
mahalliy qabilalam i aralashuvi va bir-biridan ajratishga, ulam i etnik,
iqtisodiy va m adaniy aloqalarini y o ‘qotishga olib olib keldi, deb
ta'kidlagan edi.
XVIII
asm ing boshlarida Q ozoq xonligiga har tom ondan k o ‘p
sonli dushm anlar va ular ichidan eng asosiy si, ju n g ‘orlar bosqini
boshlandi. Gap ham m a qabilalam i siqib chiqarish haqida borar edi.
1726-yilda barcha qabila vakillari tom onidan Abulxayrxon qozoq
xonining bosh q o ‘m ondoni etib, tantanali ravishda e'lon qilindi. 1729-
yilda Anirkay ostonasidagi hal qiluvchi jangda Abulxayrxonning
ju n g ‘orlam i tor-m or qilishi natijasida dushm anlar tom onidan bosib
olingan hududlam i ozod qilish boshlandi. Bunday qiyin g ‘alabadan
keyin juzlar birlashishi kerak edi, lekin qozoq qabilalari o ‘rtasidagi
o ‘zaro janglar A bulxayrxonning oddiy bo‘lm agan va 1731-yil
oktyabrdan
asta-sekin boshlangan
Rossiyaga
qo‘shib
olinishi
to ‘g ‘risida taqdim ing belgilovchi qarori qabul qilingan sharoitda ham
davom etdi.
Katta juzning ko ‘pgina urug‘lari qadimdan mavjud bo‘lib, kam
o ‘rganilgan ko ‘p asrlik va murakkab tarixga ega edi. Katta juzlam ing
u m g ‘-qabilaviy tarkibi to‘g‘risidagi haqiqatga yaqin m a'lum otlar rus
manbalarida uchraydi. M. Tevkelev qozoqlarning urug‘-qabilaviy
tarkibini 1748-yiida tuzgan tavsifida shunday deb yozgan edi: “K atta
o ‘rdada 10 ta urug‘, hammasi ouysyun asosiga ega: Botbay ouysyun,
Cherm ouysyun, Djanes ouysyun, Sikam ouysyun, Adbansuvan
ouysyun, Sari ouysyun, Sli ouysyun, Chanechkli ouysyun, K anli
ouysyun, Chalaer”. K atta ju z hozirgi sharqiy Q ozog‘iston hududini
egallagan, shimolda janubiy Oltoy, sharqda Jung‘oriya bilan
chegaradosh bo‘lgan.
0 ‘rta ju z zamonaviy
Qozog‘istonning
markaziy
qism ida
shakllangan. U g‘arbda Orol dengizi — Irgiz y o ‘nalishi b o ‘yicha
Kichik juz, T o‘rg‘ay daryosi yo ‘nalishi bilan Irtish daryosining
sharqiy basseyni, Oltoy va Tarbagatay tizmalari bilan, janubda esa
Sirdaryo va Chuy daryolari, Balxash ko‘li vodiylari, shimolda O m sk
va Tomsk gubemiyalari bilan chegaradosh. 0 ‘rta ju z haqidagi to cliq
ma'lumotlami “Сибирские летописи” da uchratish mumkin. U ning
hududida qipchoq, arg‘in, nayman, kerey va uaq qabilalari yashagan.
Juzlaming janubi - Qoratau, Bognen, Shayan va Aris daryolari
vodiylarida 0 ‘rta ju z qabilalari bilan ittifoqda qo‘n g ‘irotlar ham
yashar edi. Lekin, XIX asrda Valixon vafotidan keyin qolng‘irotlar
140
0 ‘rta juzdan ajraldilar. 0 ‘rta juzlam ing eng katta qabilasi qadimgi
kerayitlam ing avlodlari bo‘lgan kereylar edi”.
Kichik juzlar to‘g‘risida dastlabki ma'lumotlami ham 1748-yilda
tarjim on M. Tevkelev bergan edi. Ushbu ju z kuchli alchin urug‘idan
iborat, o ‘z navbatida, qorasuyak va bayo‘g ‘liga bo ‘linadi. Kichik juz
hozirgi g ‘arbiy Qozog‘iston hududini egallab, sharqda 0 ‘rta juz,
janubda Kaspiy dengizi, shimolda esa Ural tizmasi bilan chegaradosh
bo‘lgan.
Qozog‘istonning hududi g ‘arbda Volga daryosi quyi oqimidan
sharqda Oltoygacha va shimolda G ‘arbiy Sibir tekisligidan janubda
Tangritog* tog‘larigacha cho‘zilgan. G ‘arbda Kaspiybo‘yi pasttekisligi
va M ang‘ishloq yarim oroli mavjud; bu yerda dengiz sathidan past
botiqlar (masalan, Qoragiyo - 132 m) uchraydi. M ang‘ishloqdan
sharqda Ustyurt platosi (balandligi 340 m gacha) joylashgan.
K aspiybo‘yi pasttekisligi shimoliy-sharqda Ural tog‘larining janubiy
tarmoqlari va M ug‘ojar tog‘i bilan chegaralangan. M ug4ojar tog‘idan
shimoliy-sharqda T o‘rg‘ay platosi bor. U janubda Turon pasttekisligi
(Qizilqum cho‘li)ga tutashib ketadi. Orol dengizidan shimolda Katta
va Kichik B o‘rsiq qumli cho‘llari va Orolbo‘yi Qoraqumi joylashgan.
Qozog‘istonning
markaziy
qismini
Qozog‘iston
past
tog‘lari
(Sariorqa) egallagan. Bu yerda Qizilray (1565 m), Qarqarali (1366 m),
U lug‘tov (1133 m) kabi alog‘ida tog* massivlari bor. Qozog‘iston past
tog‘laridan janubda Betpaqdala cho‘li, undan janubda M o‘yinqum
cho‘li joylashgan. Betpaqdaladan sharqda katta maydonni egallagan
yettisuv hududi mavjud. Qozog‘istonning sharqiy va janubiy
tarmoqlari, shuningdek, Saura, Tarbatag‘ay, Jung‘oriya Olatovi
tizmalari, shimoliy va g ‘arbiy Tangritog‘ning ayrim tizmalari
joylashgan.
Qozoqlar, asosan, “Janubiy Sibir” tipiga kiradi (ushbu tip o ‘ziga
ham mongoloid, ham yevropeoid belgilarini oladi). Janubiy Sibir tipi
m o‘g ‘ul irqiga mansub, ko ‘zlari qisiq, yuzlari yumaloq, tanasi oq
sariq-malla, puchuq burun, panjalari kalta, jussalari may da, bosh
chanogli braxikefal (dumaloq). Bepoyon dashtliklar, ot-ulov, tuya
ulaming jonu-dili, erkin, ozod, hayot turmush tarzi bilan suyagi
qotgan.
Oltoy oilasini turkiy til guruhining shimoliy-g‘arbiy til (qipchoq)
tillari shoxobchasiga qoraqalpoq, qirg‘iz, tatar, boshqird, qorachoy,
141
balqar, qo ‘mik, n o ‘g ‘oy va qarayim tillari bilan birga qozoq tili ham
kiradi.
Qozoq tili bir qancha qadim iy qabilalar ham da boshqa tillar
asosida tashkil topgan b o ‘lib, uchta asosiy shevaga b o‘linadi: g ‘arbiy,
shimoliy-sharqiy va janubiy. G ‘arbiy sheva alshin qabilalar ittifoqi
tilidan paydo b o ‘lgan. Shim oliy-sharqiy sheva arg ‘in, nay man, qiray,
qipchoq, qo‘ng ‘irot qabilalarining um um iy tilidan kelib chiqqan.
Hozirgi qozoq adabiy tili ana shu shevaga asoslangan. Nihoyat,
janubiy sheva uysin, jaloyir, qang‘li, dulat va boshqa qabilalar tilidan
vujudga kelgan.
'• v -:S Q o z o q la rn in g q a b ila - u r u g ‘la r i
r ta r i x a n u c h ta g u r u h g a b o * lih ib ,.
Do'stlaringiz bilan baham: |