Марказий Осиё Халқлари Динлари Тарихи

Мани таълимоти. Мани динининг асоси – ёруғлик ва зулмат ўртасидаги 
мангу курашдир. Унинг моҳияти эса ёруғлик зулмат устидан ғалаба 
қозонишига ишонтириш. Мани таълимотига кўра, барча ҳақиқий нарсалар- 
табиат, одамлар аввал - бошидан бу қарама-қарши қутбларда туриб, кураш олиб 
боради. Манихейликда ёруғлик ва зулмат тушунчалари эзгулик ва ёвузлик каби 
ижтимоий-ахлоқий категория намуналари сифатида акс эттирилади. 
Манихейлик зардуштийлик ва христианликнинг ҳарактерли томонларини ўз 
ичига олган. Мани ўзини олдинги динларни тўғрилайдиган пайғамбар деб 
ҳисоблаган. Манихейлик маҳдийлик ғоясини христианликдан олган бўлса, 
эзгулик ва ёвузлик, ёруғлик ва зулмат, маънавий ва моддий дунё ўртасидаги 
кураш бўлган диний дуализмни эса зардуштийликдан олган. Диний дуализм 
манихей динининг асоси бўлди. Бунга асосан биринчи дунёни худо бошқаради, 
иккинчи дунёни эса шайтон. Бу икки дунё кураши фалокат билан якунланади. 
Натижада моддий дунё ҳалокатга юз тутади, руҳ эса озодликка чиқади. 
Манихей таълимотига кўра, моддий дунё – ёвузлик дунёси. Инсоннинг 
ўзи эса икки қисмдан − тана ва жондан иборат. Икки дунё курашида инсон 
зулматга қарши курашиб, ёруғлик кучларига ёрдамлашади. Ўз ваъзларида 
Мани ўзини, тавротда айтилганидек, Исо ишини давом эттирувчи Параклет деб 
атаган. 
Зурванизмдан фарқли равишда дуализмда ёруғлик ва зулмат мангу ва 
тенг ҳуқуқлидир, зардуштийлик таълимотида эса зулмат ёруғликдан кейин 
пайдо бўлади. Мангулик нуқтаи назаридан ёруғлик ва зулмат манихейликда 
тенгдир, бир биридан фақат моҳияти, ҳарактери, намойни бўлиши ва 
жойлашиш ўрни билан фарқ қилади. Ҳеч бир нарса ҳеч нарсадан пайдо 
бўлмайди. Мангу мавжуд нарса йўқ бўлмайди. Мана шу сабабли ёруғлик ва 
зулмат ҳар доим ва абадий мавжуддир. Бу кучларнинг ҳар иккиси қудратлидир 

---

41 
– улар кўради, эшитади, ҳис этади ва билади. Бироқ ўз ҳарактерига қура бир-
бирига зиддир.