Марказий Осиё Халқлари Динлари Тарихи

Зардуштийликнинг ахлоқий-фалсафий асослари. Зардуштийлик 
аҳлоқи эзгулик ва ёвузлик, ёруғлик ва зулмат, ҳақиқат ва ёлғон ўртасидаги 
курашни англатади. Ахура Мазданинг яратувчанлигининг асосий мақсади 
эзгуликнинг ёвузликка қарши курашига ёрдамлашишга қаратилган. Бу, аввало, 
тақводорларнинг эзгу дунё идеали ва тинчлиги учун фазовий курашидаги 
онгли ва фаол ҳаракатларидир. Кураш натижаси инсоннинг ўзига боғлиқ. У 
Ёлғон ёки Ҳақиқатни танлаши, эзгу дунё форовонлиги учун масъулиятни 
зиммасига олиши лозим. Зардуштийлик азоси бўлган тақводор – ашавана 
фаолиятининг моҳияти ахлоқий триада: хумата –“эзгу ният”, хухта- “эзгу сўз”, 
хваришта –“эзгу иш” билан белгиланади. Бу тақводорлар ҳатти-
ҳаракатларининг уч қоидаси ғайридинлар – дуруғвантлар триадасига: душмата 
– “ёвуз ният”, дужухта –“ёмон сўз”, дужваршта –“ёмон иш” га қарши қўйилади.
Зардуштийлик яхшиликлар қаторида тақводорларнинг яратувчанлик 
фаолиятига алоҳида эътибор беради. Бу ерга ишлов бериш, молга яхши 
муносабатда бўлиш: Маздага сиғинувчилар эътиқодининг асоси дон 
етиштириш. Кимда ким дон етиштирса, у ҳақиқатни етиштиради, Ахура Мазда 
эътиқодини илгари суради, ишончга сазовор бўлади. Ит энг яхши хайвонлардан 
ҳисобланади, чунки у тақводорлар подаси ва уйини қўриқлайди. Ит Видевдат 
бўйича ҳуқуқ борасида салкам одамга тенглаштирилади. Ит ўлдирганлар, унга 
шикаст етказганлар қаттиқ жазоланган. Худди шундай ит одамга тан жароҳати 
етказса унга ҳам жазо берилган, унинг ўнг ёки чап қулоғи кесилган ва ҳоказо.
Зардуштлик, шунингдек, ҳақиқатгўйлик, сахийлик, эр-хотин вафодорлиги, 
бола тарбияси каби инсонийлик муносабатларини кўзда тутади ва бошқаради . 
Зардуштийлик маросимлари турлича ва ўзига хос. Масалан, маросимда 
учта қурбонлик предмети мавжуд: Хаума, инсон руҳини маросимга (намач-дуо) 
тўла йўналтирувчи муқаддас ичимлик, драунах (нон) ва мйазда (майиз ёки 
мевалар). Айрим муаллифлар мйазда гўштли бирор нарса деб тахмин 
қиладилар. Зардуштийлик динининг зардуштлик уламолари диний маросим 
жараёнларини бошқарадиган ва уларга хизмат кўрсатадиган махсус 
шахслардир. Бу маросимлар олов ибодатхоналарида ўтказилиб, бунда олов 
маросим маркази бўлган ва бу олов орқали худо тақводорлар дуосини “қабул” 
қилган. Қадимда ибодатхоналар очиқ ерларда табиий ёки сунъий тепаликларда 
бўлган. Кейинчалик махсус оташкадалар –“ олов уйлари” қурила бошлаган.
Бош коҳин заутар унвонига эга бўлган. Бу исломдаги имомчиликка ўхшаган. 

---

37 
Авестада шундай пассаж бор, унда айтилишича, заутар дуони овоз чиқариб 
ўқийди, билганлар қайтарадилар, билмаганлар заутарга тақлидан ҳаракат 
қиладилар. Бу ислом маросимларидаги иқтидога жуда ўхшайди. Гап шундаки, 
авеста матнларида Ахура Мазда башоратининг муқаддас сўзлари сақланиб 
қолган, шунинг учун улар худо сўзининг муқаддаслиги талаб килганидек аниқ 
ва равон талаффуз этилиши керак эди. Бу эса ҳамманинг ҳам қўлидан келмас 
эди, чунки тил ўзгарар, дин бошқа тилларда сўзлашувчилар орасига тарқалар 
эди. Маросимда заутарадан сўнг хванана (хаома ўсимлигини майдалайдиган 
мутахассислар), 
ундан 
сунг 
фрабэрэтарлар 
(маросим 
ичимлигини 
тарқатувчилар) турар эди. Атравахш (оловга қараб турувчи мутахассис)га 
алоҳида фахрий жой ажратилар эди. Культ маросимларидаги асосий предмет
барсман – новдалар дастаси бўлиб, уларни дуогўйлар қўлларида ушлаб турар 
эдилар. Маросим вақтида худолар ва руҳлар гўё шу новдаларга ўтириб 
маросимда иштирок этадилар.
Зардуштийлик бир йилда ҳар бири беш кундан давом этадиган олтита 
байрамни белгилайди. Бу байрамлар орасида гоханвар – ҳар бири ўттиз кундан 
иборат бўлган 12 ойдан кейинги беш кунлик байрами асосий ўринни эгаллайди. 
Йилнинг 360 кунидан қолган кунлари хурсандчилик, диний маросимлар билан 
ўтказилар эди. Шундай қилиб янги йилнинг – Наврўзнинг яхши кириб 
келишига умид билдирилар эди. 
Зардуштийликда бир кеча-кундуз беш қисмга бўлинади: рату 
(белгиланган илоҳий тартиб), хавани (саҳардан тушгача), рапитвина (тушдан 
соат 3-4 гача), узаййарина (оқшомгача), авиструтрима (ярим тунгача), ушахина 
(тун ярмидан саҳаргача). Сутканинг бу номдари ҳам худога ўхшатилиб, ҳар 
бирига ибодат қилинади – бир кунда беш марта намоз ўқилади. 
Зурдуштийликнинг дафн маросимлари кўпгина тадқиқотлар предмети бўлиб 
келган ва бўлиб қолмоқда. Бунда энг асосий қоида мурда билан ҳаётнинг тўрт 
элементини – ер, олов, сув ва хавони ҳаром қилмаслик. Бу ўлганларни дафн 
этишда алоҳида қоидаларга риоя қилишни талаб этган. Жасадлар суяклари 
юмшоқ тўқималардан тозалангунича қўйиладиган жойлар – дахмалар 
қурилган. Сўнг суяклар йиғилиб қопқоқли сопол тобутларга – оссуария ёки 
астодонларга солиниб сақланган. Бундай идишлар археологик қазилмалар 
жараёнида кўплаб учрайди. Маросимларнинг зардуштийлик элементлари, 
кўпчилик одатларнинг қолдиқлари ота-боболари қадимги дунёнинг ушбу жаҳон 
динини шакллантирган ўзбеклар, тожиклар, турманлар ва Ўрта Осиёнинг 
бошқа халқлари турмушида сақланиб колган. 
Ҳозирги 
кунда 
зардуштийлик 
Эрондаги 
ислом 
ва 
гебрлар 
босқинчилигидан қочиб Ҳиндистонда жойлашиб қолган фарсларнинг Мазда 
Ясний жамоаларининг анъанавий дини бўлиб қолган. Зардуштийлик 
жамоаларида шу кунларда 200 мингдан зиёд тақводор бор. Улар Эрон ва 
Ҳиндистондан ташқари Канада, АҚШ, Англия, Шри-Ланка, Австралия ва 
бошқа мамлакатларда яшайди.