Марказий осиё динлари

ЗАРДУШТИЙЛИК

• Қадимги Эрон ҳудудида кенг тарқалгани, “Авесто”нинг шарҳлари паҳлавий тилида ёзилганидан келиб чиқиб, унинг ватани Мидия (ҳозирги Эрон ҳудуди) ҳисобласалар
• кўпчилик тарихчилар эса “Авесто”да Хоразм Зардуштнинг ватани, Ахура-Мазда билан алоқа боғланган ва озархурра (муқаддас олов) биринчи бор ёқилган жой экани қайд қилинганига асосланиб, Хоразмни эътироф этадилар.

Муқаддас манбаи

• “Авесто” (“Апастак”, “Овисто”, “Овусто”, “Абисто”, “Авасто” – “жорий қилинган қатъий қоидалар”) санскрит тилига яқин ўзига хос (авесто тили) тилда ёзилган.
• Унинг “Гат”лар номли қисми Зардушт қаламига мансуб деб ҳисобланади.

Муқаддас манбаси

• мил. авв. I-минг йилликнинг биринчи ярмида
• Дастлаб “Авесто” матнлари оғзаки равишда сақланиб келган.
• Унинг энг қадимий қисмлари II-минг йиллик охири I-минг йиллик бошларига оид бўлиб, кейинги асрларда унинг таркиби турли диний урф-одатлар баёни, ахлоқий, ҳуқуқий қонун-қоидалар билан тўлдирилиб борилган.

Муқаддас манбаси

• Милодий III асрда қонунлардан иборат Авестонинг шарҳи “Зенд” (парфиёнча, “шарҳланган матн”) ёзилган.
• Замонавий зардуштийларнинг фикрига кўра, “Авесто”нинг тўлиқ қисми етиб келмаган бўлса-да, унинг дастлабки ёзма нусхаси 12 минг қора мол терисига битилган эди.
• Абу Райҳон Беруний

Муқаддас манбаси

• мил. авв. I асрда Аршакийлар сулоласи даврида илк марта оромий алифбосида кўчирилган.
• Шопур II (243-273) ва Хусрав I (531-579) замонларида унинг нусхалари яратилган.
• IX асрда ёзилган “Денкарт” (“Имон фаолияти”, Сосонийлар ҳукмронлиги даврида ёзилган қомусий луғат бўлиб, у ўз ичига бадиий ва тарихий маълумотларни олган.
• Даставвал 9 бўлимдан иборат бўлган, кейинчалик унинг 2 қисми йўқотилган. Аббосий халифа ал-Маъмун ибн Ҳорун ар-Рашид (813-833) даврида Атурфарнбаг (Атурфат ибн Ҳамат) томонидан тўпланган) асари “Авесто”нинг 21 қисмдан иборат бўлганини қайд этади. Диндорлар кундалик фаолияти учун унинг ихчамлаштирилган шакли – “Кичик Авесто” (“Хурдак Авесто”) яратилган.