Марказий осиё давлатлари ва туркия муносабатлари бўйича сўнги йилларда чоп этилган адабиётлар таҳлили

Ғарб ёндашуви 
Илмий адабиётларда ғарб Туркия ва Марказий Осиё муносабатларига 
ёндашувда рационал қарашлари билан ажралиб туради. Ўткан йилларда Марказий 
Осиё ва Туркия муносабатлари мавзусида ёритилган ғарб адабиётларини бир неча 
гуруҳга булиш мумкин. Масалан, бу муаммо 
евроосиё регионал муаммолари; 
Марказий Осиё ривожланиши хусусиятлари; ва Марказий Осиё давлатлари 
хавфсизлик сиёсати масалаларига
бағишланган ишларда кўпроқ ёритилган. Аксар 
адабиётларда Туркиянинг минтақа сиёсатидаги ўрни ва таъсири ва бунда 
ғарбнинг ролини очиб беришга асосий урғу берилган. Бевосита ғарбда Марказий 
Осиё давлатлари демократиялашуви ва бозор иқтисодиётига ўтишида Туркия 
етакчи ролга эга эканлигига ишонилган. 
Евроосиё йўналишига
 
бағишланган адабиётида
 
Туркиянинг Марказий Осиёдаги 
фаолияти асосан евроосиё минтақасини ривожланиши муаммолари оркали ёритилган. 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 2 
ǀ
ISSUE 6 
ǀ
2021 
ISSN: 2181-1601
Uzbekistan
 
www.scientificprogress.uz
 
Page 363
Ҳусусан, “Катта Ўйин
1
” сиёсати призмасидан бу масалани ўрганган E.Kavalski [2010] 
фикрича, яқин келажакда Туркия Марказий Осиё давлатларига бирон жиддий, ёки 
янгича муносабат шаклини таклиф эта олмайди ва минтақа Туркияга эҳтиёж 
сезмаслигини таъкидлайди. Ўзаро муносабатлар маданий-гуманитар алоқалар ва ўрта 
даражадаги савдо-иқтисодий ҳамкорликдан бошқасига ўтмайди. 
Шунга қарамай, Ғарб учун Туркиянинг Марказий Осиёда сиёсат 
юритишидан анча манфаатдор. Унга кўра, Туркия Марказий Осиёда “мўътадил 
дунёвий ислом”нинг яхшироқ модели ва ғарб сиёсатини юритувчиси сифатида 
кўрилган. Мисол учун, A.Balcer & D.Bechev [2013] фикрларига кўра, кўпчилик 
аҳолиси мусулмон бўлганлиги ва уларни радикал оқимларга ўтиб кетишини 
олдини олиш учун, Марказий Осиё ва Кавказда Туркиянинг мавқейини юқори 
кўтарилиши ҳамда йирик лойиҳаларда иштирокини кўпайтириш Ғарб томонидан 
маъқулланиши лозим. Туркия минтақани евро-атлантика геосиёсий орбитасида ушлаб 
туриши ҳамда бошқа акторлар таъсирини бир балансда ушлаб туришида ўз ролига эга. 
Туркиянинг евроосиё минтақаси йўналишидаги сиёсати борасидаги бошқа 
яна бир қарашларга эътибор қилсак, тадқиқотчилар F.Leandro & P.Duarte [2019] 
Туркия иқтисодиёти Марказий Осиё ва Кавказ, Ўрта ва Яқин Шарқ давлатларига 
нисбатан барқарор эканлигини айтади. Бу эса Хитой илгари сураётган “Бир 
Макон, Бир Йўл” лойиҳаси доирасида Туркия Шимолий Африка ва Европага 
ўзига ҳос кўприк ролини қўлга олиши мумкин. Бундан ташқари, муаллифлар 
таъкидлашларича, 
Марказий 
Осиё 
давлатлари 
миллий 
ривожланиш 
стратегияларининг Хитойнинг ғарбга иқтисодий йўл-транзити сиёсатига 
мослашганлиги ҳам Туркияга қўл келади. Ўз навбатида бу ҳамкорлик Марказий 
Осиё давлатларини Россияга иқтисодий қарамлигини камайтириши мумкинлигига 
урғу беришади муаллифлар. 
Юқоридаги фикрларни давоми сифатида P.Raimondi [2019] Туркиянинг 
ўсиб бораётган энергия истеъмоли
2
ва ғарбда Россия газ импортидаги 
гегемонияси Марказий Осиё ва Каспийбўйи энерго-ресурсларини Туркия орқали 
транзити эвазига қисқартириш мумкинлигини ўз тадқиқотида эслатиб ўтади.
Туркия Марказий Осиёдаги ташқи сиёсатининг асосий жиҳати ўзининг 
энергетик хавфсизлигини таъминлашда, - деб таъкидлайди
 
T.Kozma [2019]. Шу 
сабабли, Марказий Осиё давлатлари кирувчи ШҲТга аъзо бўлишга интилишининг 
асосий мақсади ҳам Туркия “евро-осиё энергия клуби”га кириш ҳисобланади. 
Марказий Осиё давлатлари ўз ташқи сиёсатида плюрализм принциплари 
асосида барча геосиёсий акторларга минтақада бир ҳил имконият бериш тарафдори 
ҳисобланишади. Яъни, бирон бир акторнинг бошқаларга нисбатан преференцияга 
1
Катта Ўйин 
тушунчасини илк бор Британия офицери Артур Конноли (
Arthur Connolly
) (1807–42) тарафидан 
Ўрта Осиёда Британия ва Россия рақобатига нисбатан қўллаган. 
2
Türkiye 
enerji 
Görünnümü. 
(2020). 
https://enerji.mmo.org.tr/wp-
content/uploads/2020/05/TurkiyeEnerjiSorunumuSunumu2020.pdf
 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 2