Маoлумотнома

8-БОБ. ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ТАOЛИМИ, УНИНГ ВАЗИФАЛАРИ ВА ХУСУСИЯТЛАРИ

Ўқувчига билим беришда жисмоний тарбия таoлими муъим ўринни эгаллайди. Бу жараёндаҳаракат фаолиятини ёки унинг маoлум бўлагини бажаришга ўргатилади, жараён машқ қилиш – такрорлаш орқали амлга оширилади ва шуғулланувчида шуҳара-катҳақида назарий билимнинг шаклланишига, жисмоний си-фатларни ривожлантириш – тарбиялашга олиб келади. Демак, жисмоний тарбия жараёнида таoлим махсус билимларни ваҳаракатни бажара олишни ўзлаштириш ва уни ўқувчига, шуғул-ланувчига узатишни уюштирилишини йўлга қўйишдан ибо-ратдир.

Ўқитиш практикасида «ъаракат фаолияти таoлими», «ъара-катга ўргатиш», «ъаракат малакаси», «ъаракат кўникмаси», «наза-рий билим», «қила билиш», «тарбиялаш», «ривожлантириш» ваҳоказодек атамалардан фойдаланиладиҳамда юқорида қайд қилинганидек жисмоний маoлумот беришдек мақсадни амалга оширади.
«Ъаракат фаолиятини (ёки жисмоний машқни) ўрганиш», нисбатан қисқа педагогик вазифадир. «Ъаракат фаолиятини ўрганиш» (ёки жисмоний машқни ўқитиш) атамасиҳаракат фаолияти аниқ бўлиб унинг назарий билимиҳам берилганда қўлланилади.ҳаракат фаолиятини ўқитишдаҳаракат малакаси шаклланади, кўникма вужудга келади, бир вақтнинг ўзида мувофиқ жисмонийҳаракат сифатлари: куч, тезлик, чидамлилик, чаққонлик, мускуллар эгилувчанлиги ва бўғинларҳаракатчан-лиги ривожланади. Шу сабабли педагогик жараёнда эoтибор аниқ бир нарсага, таoлимга – малакани шакллантиришга ёкиҳаракат сифатларини ривожлантиришга қаратилиши лозим.
Ъаракат фаолиятини ўқитишнинг хусусиятлари.ҳаракат фаолиятини ўқитиш жараёнида фақатгина билим бериш ва тарбиялаш вазифалари қўшибҳал қилинмай, соғломлатириш хусусиятига оид вазифаларҳамҳал қилинади.ҳеч қайси умум-таoлим предметида бунчалар яққол намоён бўлмайдиган соғлом-лаштириш вазифасиҳаракат фаолиятини ўқитишда ёрқин намаён бўлади.
Ъаракат фаолиятини ўқитишда билим бериш вазифалариҳам ўзини хусусиятларига эга. Ўқув материалларини эгаллаш жараёнининг етакчи компоненти ўқувчиларнинг активҳаракат фаолиятидир. Уларнинг ўқув-меънат фаолиятиҳаммадан аввал потенциал жисмоний куч сарфлашни талаб қилади. Ўқувчининг ўқув фаолиятининг айрим қонуниятларини билиш, инсоннинг иш қобилиятининг умумий қонуниятлариниҳисобга олиш кераклигини тақазо этади. Индивиднинг иш қобилияти бир неча факторларга боғлиқ: авлодидан (ота-онасидан) мерос қобилият-лар,ҳаётий жараёнда тўпланган тажрибалар ва маoлум белги-ланган шароитда аниқ фаолиятни бошқара олиш. Бу факторлар қанчалар яхши ривожланган бўлса, инсон шунчалар катта ишчанлик (қобилияти)ни намоён қила олади.
Одатдаги шароитда инсон ўзининг иш қобилиятининг бир қисмидангина фойдалана олади холос. Заъирасидаги дебҳисоб-ланган бошқа қисми фақат ошириб қўйилган максимал талаб-ларга жавоб беришда намаён бўлиши мумкин. Одатдагидан ташқари ташқи шароит муъим резерв иш қобилиятининг намоён бўлишига имконият яратибгина қолмай, одамнинг қобилиятни максимал мобилизация қила билишни тарбиялайди. Максимал мобилизация қобилиятини ривожлантириш, ўз навбатида, шароитга боғлиқ.
Ъаракат фаолиятини ўқитишнинг иккинчи хусусиятиҳаракат малакалари тизимини шаклантиришҳисобланади. Фақатҳаракат фаолияти тизимигина ўқувчи жисмоний тайёргарлиги-нинг характерини белгилайди. Мактаб ўқувчилари жисмоний тарбия дастуридагиҳаракат фаолиятлари тизимиҳаётий-амалий-лиги приципига амал қилинганҳолда шундай танлаб ажратил-ганки, уларнинг кўпчилигини кундалик турмуш амалиётда қўллаганлар ёки уларни кейинроқ қўллашлари мумкин. Тизим-нинг амалиётда қўлланилиши учун ундан бир-бирини такрор-лайдиган ёки иккинчи даражали бўлган фаолиятлар чиқариб ташланган. Бу жараённи обoективлаштириш учунҳозирги кунда математикҳисоблаш (статистика) услубиятидан фойдаланил-моқда. Улар ёрдамидаҳаракат фаолиятлари таркибидаги ўзаро боғлиқ бўлган ва бир бирига ўхшаш элементлар миқдорининг характери ўрганилмоқда. Ўхшаш элементлар миқдори ўқувчилар ёши ва жинсий хусусиятларининг чегарасини эoтиборга Олин-моқда. Масалан, 30 метрга югуриш 60 метрга югуриш билан солиштирилганда уни бошқаҳаракат фаолиятлари билан кўп маротаба боғланишларга эга эканлиги ва шунинг учун у боланинг ривожланиши локомацияси (М.А. Годик, 1966) дара-жасининг умумлаштирилган кўрсаткичи сифатида қаралиши мумкин экан. Тирмашиб чиқиш ва мувозанат сақлаш машқлари эса бошқаҳаракатлар фаолиятлари тизимига нисбатан қарам эмас. Бошқача қилиб айтганда, бу фаолиятларнинг таoсири натижаси бошқа фаолиятларникидан юқори ёки паст бўлиши мумкин (К.Д. Бакунено, 1967).
Учинчи хусусияти – таoлимни икки йўналишда амалга оширишдаҳаракат сифатларини комплекс ривожлантириш билан алоқадорлиги.
а)ҳаракат малакасиҳаракат сифатларини ривожланиши билан боғлиқдир. Энг аввало айнан ўшаҳаракат малакасига оидҳаракат сифатлари ривожланади.
б)ҳаракат малакаси учун махсус хусусиятга эга бўлганҳаракат сифатини ривожлантириш бир вақтнинг ўзида бошқа сифатларни ривожлантиришдан самаралироқ кечади.
Масалан: қисқа масофага югуришни ўқитишда тезлик ри-вожланади, лекин тезлик кучни, чидамлиликни ва бошқаларни оптимал ривожлантиргандагина эффектлироқ ривожланади.
ҳаракат фаолиятларини ўқитишнинг самарадорлиги жис-моний билим ва жисмоний ривожланганлик даражаси кўрсат-кичлари билан аниқланади. Билимлар тизими ваҳаракат фаолиятларини эгалланишини тўғри ташкилланган педагогик жараён албатта жисмоний ривожланганлик кўрсаткичларнинг ошишига олиб келади.
Билим бериш вазифаларинингҳал қилиниши тарбиявий вазифаларнинг амалга оширилиши билан органик бирликдадир. Таoлимнинг тарбиявий характериҳақидаги тушунча жисмоний тарбиянинг асосий қонуниятларидан бири тарзида юзага чиқ-моқда. Махсус ташкилланмаган жараён сифатида жисмоний машқлардан фойдаланиш жараёниҳеч қандай педагогик қим-матга эга эмас, уларнинг тарбиявий таoсири тўлалигича педагогик жараённинг сифатига боғлиқ. Ўз давридаёқ П.Ф. Лесгафт мускулларни машқлантиришга инсон психикасига ва унинг интелектига таoсир этувчи кучли восита деб қараган.
Барча фанларнинг ўқитувчилари қатори жисмоний мада-ният ўқитувчисиҳам тарбия жараёнида тарбиянинг барча элементлари комплексини ўз тизгинида ушлаб туришга одатла-ниши лозим. Тарбиянинг умумий вазифалариҳал қилинишига ўқув фани ўз таoсирини ўтказмай қолмаслиги мутахассисларга аёнлигига қарамасдан, жисмоний тарбия учун характерли бўлган айрим хусусий вазифаларниҳам олдинга суради: