Мақола ва тезислар номи

To‘rtinchidan,
darslar jarayonida boshlang‘ich sinflarda dars buzilishi mavjud. Direktor 
o‘rinbosarlari, turli o‘qituvchilar va o‘quvchilarning yaqin qarindoshlari tomonidan darslar bo‘linishi 
kuzatildi. Dunyo tajribasidan ma’lumki, Yaponiyada hech kim oʻqituvchi darsini boʻlishga haqqi yoʻq.
Shvetsiyada oʻqituvchi uchun yaratilgan muhit ta’lim jarayonida juda muhim. O‘qituvchi bir 
narsadan ortiqcha siqilmasligi, kayfiyatiga ta’sir qiladigan yomon omillar boʻlmasligi, darsini 
buzadigan oʻquvchi yoki boshqa xodim boʻlmasligi lozim. Bu holatlar uning bilim berish darajasiga 
putur yetadi deb hisoblashib, bunda har qanaqa toʻsiq olib tashlanadi. Shunaqa holatga duch kelgan 
oʻqituvchi darhol raport beradi va bu masala oʻsha zahoti juda chiroyli tarzda bartaraf etiladi. Unga 
yaxshi dars berishi uchun xalaqit berayotgan har qanday muammo yechiladi: bu xoh biror narsa 
boʻlishi, biror oʻquvchi boʻlishi, hattoki atrofdagi mebel bilan bogʻliq boʻlishi ham mumkin. 
Beshinchidan,
ta’lim jarayonidagi o‘quvchilar o‘zlashtirishida ularning yosh va individual 
xususiyatlari inobatga olinmagan. Ota-onalar tomonidan o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun ba’zi 
o‘quvchilar 1-sinfga 5-6 yoshidan berilgan. Bola oʻqish, sanash va yozishni bilishdan ham koʻra 
avvalo maktabga psixologik jihatdan tayyor boʻlishi kerak. 

---

52 
Ba’zi bir xususiyatlar borki, ularsiz maktabda oʻqib boʻlmaydi: kattalarni tinglay olish, munosib 
muomala qilish, tengdoshlari bilan kelishish, oʻz-oʻziga xizmat qilish. 
Bu borada yagona andoza yoʻq. Vunderkind boʻlib, maktabga olti yoshdan borganlar bor, ammo 
ular ham sinfdoshlariga yetolmay qiynalishi mumkin. 
Deyarli har bir maktabda shunday masalalarni hal qiluvchi ijtimoiy-psixologik xizmat, 
psixologik-pedagogik komissiya bor. Ular xulosa beradi. Agar bolaning yoshi olti yarimdan kichik 
boʻlsa, psixologlar bilan albatta maslahatlashish kerak. 
Miya bosimlarga yetarlicha tayyor boʻlishi kerak. Boshlangʻich maktabda bola uchun eng 
muhim boʻlgan rejalashtirish va nazorat qilish qobiliyatiga miyaning old qismi javob beradi, u esa 
kechroq yetiladi. Ota-onalar “Bolam uzoq vaqt multfilm koʻrib, rasm chizib yo boʻyab oʻtira oladi-ku” 
deyishi mumkin. Lekin maktab faqat oʻyin-kulgidan iborat emas-ku. 
Maktabga moslasha olmaslik bola sogʻligʻiga ta’sir etadi, jismoniy va ruhiy zoʻriqishi hamda 
asabiylik holatlarini keltirib chiqaradi. Bola birdaniga oʻyin faoliyatidan oʻqish faoliyatiga oʻtishi 
kerak. 
Maktabdagi qiyinchiliklar sabablari quyidagilarni tashkil etadi: 
1-guruh xavf omillari: 
– asab tizimi tez toliqishi; 
– jadal jismoniy va ruhiy-emotsional zoʻriqishni koʻtara olmaslik; 
– nevrologik holat hamda funksional rivojlanish buzilishlarida (tafakkur, idrok, xotira, motorika, 
nutq) – yozuv, oʻqish, matematikani oʻqitishda va guruh bilan ishlay olmaslikda umumiy qiyinchiliklar 
kuzatiladi. 
2-guruh: 
– maktab moslashuvida psixologik va funksional qiyinchiliklar; 
– salomatlik va xulqning birdan yomonlashuvi; 
– tez charchash, past va beqaror ishchanlik; 
– sinfdagi intensiv ishni koʻtara olmaslik; 
– yozuvni oʻrgatishda oshkora kompleks qiyinchiliklarning boʻlishi. 
3-guruh: 
– tafakkur jarayonlarining shakllanmagani; 
– bilim va ma'lumotlar koʻlamining yetarli emasligi; 
– nutq buzilishi; 
– motor funksiyalari shakllanmagani; 
– qoʻruv idroki va eshitish koordinatsiyalarining yetishmasligi. 
Ehtimoliy qiyinchiliklar: 
– oʻqitishning boshlangʻich bosqichlarida kompleks qiyinchiliklarning mavjudligi (agar boshqa 
xavf faktorlari boʻlmasa); 
– moslashuvda oʻqitishdagi qiyinchiliklarning mavjudligi; 
– yozuv, oʻquv, matematikani oʻqitishda kompleks qiyinchiliklar sodir boʻlishi. 
– oʻquv yili mobaynida ortib boruvchi faoliyat buzilishi. 
4-guruh: 
Sodir boʻlishi mumkin boʻlgan qiyinchiliklar:
– 
psixologik va funksional moslashuvdagi qiyinchiliklar; 
– past ishchanlik va tez toliqish; 
– diqqatni jamlashdagi qiyinchiliklar, faoliyatning juda sekin tempi; 
– qisqa muddatli samarali faoliyat; 
– oʻqishning birinchi yili yakuniga kelib kuchayuvchi maktabdagi muammolar majmuasi boʻlishi 
mumkin. 
Turli davlatlarda maktabga borish yoshlari turlicha bo‘lib, muayyan hudud olimlari kuzatishlari 
natijasida asoslangan. Misol uchun, Shimoliy Irlandiyada bolalar 4 yoshdan, Angliya, Malta, 
Niderlandiya, Shotlandiya, Uelsda 5 yoshdan, Avstriya, Chexiya, Fransiya, Germaniya, Gretsiya, 
Vengriya, Italiya, Norvegiya, Portugaliya, Ispaniya, Turkmaniston, Rossiya, Amerika, Xitoy, 
Yaponiya, Janubiy Koreyada 6 yoshdan, Bolgariya, Daniya, Finlyandiya, Latviya, Polsha, Shvetsiya, 
Qozogʻiston, Tojikiston, Qirgʻiziston va O‘zbekistonda 7 yoshdan deb belgilangan. 

---

53 
Yaponiyada XIX asrda sodir boʻlgan Meydzi inqilobidan soʻng uch yoʻnalishli islohotlar yoʻlga 
qoʻyilgan. Mana shu yoʻnalishlardan biri ta’limning milliy gʻurur darajasiga koʻtarilishi edi. Natijani 
esa butun dunyo koʻrib turibdi. Ta’lim eng muhim, eng asosiy darajadagi jarayonga aylanishi kerak, 
chunki yurtning koʻp yillik istiqboli bugungi ta’limga bogʻliq.
Qolaversa, bu nafaqat davlatning va oʻqituvchilarning, balki ota-onalarning ham eng muhim 
vazifasi hisoblanadi. Afsuski, bugungi kunda hamma ota-ona ham buni anglab yetayotgani yoʻq. 
Maktabdagi amaliyot davrida bir marta otalar majlisi uyushtirildi. Amaliyot sinfimizda 32 nafar 
oʻquvchi oʻqirdi. Boshlang‘ich sinfligini inobatga olib hech boʻlmasa, 20 tacha ota-onaning kelishidan 
umidvor edik. Lekin majlisga atigi 12 nafar o‘quvchining ota-onasi qatnashdi. Qolganlari esa 
farzandlari uchun ishlab yurganini roʻkach qilishdi. Iqtisodiy ta’minlanganlik farzandlarining aqliga 
aql, farosatiga farosat qoʻshib bera olmaydi. Ba’zan vositalarni mahkam tutib, asoslarni unutib 
qoʻyamiz. Axir bolalarning faqat kiyim-kechagi-yu oziq-ovqati uchun emas, balki ilm olib, jamiyat 
uchun foydali shaxs boʻlishi uchun ham mas’ulmiz. 
Zero, buyuk olim Imom G‘azzoliy aytganidek “Bolalar ota-onalariga berilgan bir omonatdir. 
Bolaning qalbi har qanday naqshu tasvirdan xoli bir qimmatbaho gavhardir. U qanday naqsh solinsa, 
qabul qiladi, qayoqqa bukilsa, egiladi. Agar yaxshilikka o‘rgatilsa, shu bilan o‘sadi va shu asosda 
kamolot va saodatga erishadi. Uning savobiga ota-onasi ham, har bir muallimu ustozlari ham sherik 
bo‘ladilar. Agar yomonlikka odatlantirilsa, hayvonlardek o‘z holiga tashlab qo‘yilsa, oxir-oqibat halok 
bo‘ladi. Gunohi esa uning tarbiyasi uchun javobgar bo‘lganlarning gardaniga tushadi”. 
Bolalarni tarbiyalash va ularga taʼlim berish borasidagi majburiyatlarni bajarmaslik uchun ota-
onalar yoki ularning oʻrnini bosuvchi shaxslarga nisbatan jarima solishga sabab boʻlishi qatʼiy belgilab 
qoʻyilgan. 
Dunyo tajribasida ham 24 ta mamlakatda ota-onalik majburiyatini bajarmaslik bilan bog‘liq 
qat’iy jazo choralari mavjud. 
Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlamoqchimizki, yuqorida asoslashga harakat qilgan oltita asosiy 
jihatlar har bir bo‘lg‘usi pedagogni, ularga ta’lim berayotgan professor-o‘qituvchini, inson sifatida esa 
butun jamiyatni o‘ylantirishi lozim. 
Zamonaviy maktablarning boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi bo‘ladigan talaba uchun kelajak 
o‘qituvchisining ideal qiyofasi bugun shakllanmoqda. Bo‘lajak o‘qituvchini tarbiyalashda asosiy 
e’tibor psixologik-pedagogik fanlarga qaratilishi lozim, ehtimol bo‘lajak o‘qituvchida uning ijodiy 
asoslarini, intiluvchanlik va ijodkorlikni rivojlantirishga yordam beradigan bunday fanlarni joriy etish 
zarurdir. 
Mamlakatimizda ilm-fanni yanada ravnaq toptirish, yoshlarimizni chuqur bilim, yuksak 
ma'naviyat va madaniyat egasi etib tarbiyalash borasidagi muhim amaliy ishlarni davom ettirishimiz 
zarur va asosiy maqsadimiz ham yetuk malakali mutaxassislarni tayyorlashdan iborat hisoblanadi. 
Yoshlar ertaning egalaridir, biz bugun qanchalik ilmiy, ma’naviy, ruhiy jihatdan kamol topsak, 
kelajagimiz shunchalik yorqin bo‘ladi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Zero, Yangi O‘zbekiston maktab 
ostonasidan, ta’lim-tarbiya tizimidan boshlanadi.