550
talaba faoliyati, o’zaro munosabatlari uchun muhim ahamiyatga ega
147
. Ijodkor talabaning
dunyoqarashi murakkab psixologik tuzilma bo’lib, uning faoliyati maqsadlari, motivlari va barcha
sifatlari rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi. Kreativ fikrlash endigina shakllanayotgan talqin bo‘lib
turgan bir paytda ancha keng hamda kreativlik tuzilmasi kuchli tadqiqotchilik an’anasiga ega
bo‘ladi. Demak, kreativlik – layoqat, jarayon va muhit oʻrtasidagi oʻzaro munosabat boʻlib, u orqali
shaxs yoki guruh ushbu ijtimoiy kontekst uchun ham yangi, ham foydali boʻlgan salmoqli
mahsulotni yaratishidir. Ijodiy maqsadlarni roʻyobga chiqarish kreativ fikrlashni taqozo etadi, lekin
shu bilan birga aqliy salohiyat, soha borasidagi bilim va sanʼatkorlik talanti kabi kengroq va maxsus
koʻnikma va qobiliyatlar ham zarur boʻladi. Masalan, sanʼat durdonalari yoki texnologik
kashfiyotlarni yaratish bilan bogʻliq buyuk ijodkorlikda kreativ fikrlashdan tashqari salmoqli talant,
chuqur bilim, muayyan sohada tinimsiz mehnat hamda jamiyat tomonidan ushbu mahsulot
qiymatga ega ekanligi haqidagi eʼtirof ham talab etiladi. Aksincha, kichik yoxud kundalik kreativlik
(masalan, fotojurnalda rasmlarni mahorat bilan joylashtirish; oziq-ovqat qoldiqlaridan yangi taomni
hosil qilish yoki ishxonadagi murakkab muammoga ijodiy yechim topish kabi) ijodiy fikrlashga
qodir deyarli barcha insonlarga zarurdir. Ijodkor talabalarning motivatsion sohasida ilmiy
dunyoqarash ham bo’lib u talabaga tevarak-atrofda sodir bo’layotgan hodisalarni to’g’ri anglashga
imkon beradi. Dunyoqarash voqea, xodisalarni to’g’ri tushunish, xabardor bo’lish kabi vazifalarni
bajaradi. Shuning uchun xam u shaxsning (talabaning) ma’naviy, mafkuraviy, g’oyaviy-siyosiy,
ilmiy-axloqiy va estetik rivojlanishida, ijtimoiy faolligida muhim asos, birlashtiruvchi faktor bo’lib,
kishining xulqi, xatti-xarakatlarini bir maqsadga yo’naltiradi, o’z g’oyalarini va jamiyatning
insonparvarlik ideallarini ro’yobga chiqarishda motivatsion jihatdan qat’iy bo’lishga da’vat etadi.
Psixologiyada «motivlar tizimi», «motiv tizimi», «motivlash sohasi muntazamligi» va boshqa
tushunchalar keng tarqalgan. Bu tushunchalar ko’p holatlarda “implitsit
148
” darajada tushuniladi.
Ularning zamirida ma’lum muntazam borliq yotganligi hech kimda shubha uyg’otmaydi.
149
Biroq
hozirgacha bu tushunchalar mazmunini tizimli yondashuv nuqtai nazaridan ochishga bag’ishlangan
maxsus ishlar bajarilmagan. Zamonaviy psixologiyada motivatsiyaning ko’pgina nazariyalarida
darajaviy g’oyalar keng tarqalgan. Darajaviy tushuntiruvchi jadval inson motivatsion sohasi
murakkab tuzilishini o’rganishdan turli tuzilishga ega bo’lgan motivatsion birliklar o’zaro
aloqalarini tekshirishdagi samarali vosita hisoblanadi. Motivatsion sohada motivni affektiv-kognitiv
tushunish muammosini inson xulqining affektiv - kognitiv determinatsiyasi muammosi sifatida
qarash Aristotel tomonidan ilgari surilgan edi. Uning ta’kidlashicha, yozadi: «U ham, boshqasi ham
- aql va intilish - fazoviy harakatga moyillik tug’diradi» va yana o’z fikrini rivojlantirib, Aristotel
deydiki, bir tomondan «aql intilishsiz harakatlanmaydi, ammo intilish ba’zan tafakkursiz ham
harakatga kelishi mumkin»; ikkinchi tomondan aql istaklarga qarshi turishi mumkin - «aql kelajakni
nazarda tutib, shoshilmaslik haqida buyruq beradi»
150
. S.L.Rubinshteyn fikricha, motivni u yoki bu
mayl, zaruriyat, qiziqish inson uchun maqsad bilan munosabatdoshlikda harakat motiviga aylanadi.
Shunday qilib, S.L.Rubinshteynning motivga bergan ta’rifi motivning affektiv - kognitiv tabiatga
egaligini tasdiqlaydi. Shunday qilib, motivni affektiv-kognitiv ravishda tushunish, psixologiya
taraqqiyotida murakkab tarixiy yo’lni bosib o’tib, hozirgi vaqtda maktab yoshidagi talabalarning
o’qish motivatsiyasini diagnostika qilish va korreksiyalash vazifalarini hal qilishda boshlang’ich
nuqta bo’lib qolishi kerak. Hozirgi davrda o’qish motivatsiyasini diagnostika qilishning boshqa
yo’llari tavsiya qilinayapti: laboratoriya eksperimentlari pedagogik tajribalar bilan (tabiiy
diagnostika uslublarini qo’llash bilan), shuningdek, real o’quv jarayoni sharoitida talabaning
ijtimoiy xulqini uzoq muddat o’rganish bilan to’ldirilishi mumkin (A.K.Markova). Ijodkor
talabalarning o’qish motivatsiyasini diagnostika qilish uni o’tkazish uchun uslub tanlash
tamoyillarini aniqlashtirishni talab qiladi. O’quv faoliyati motivatsiyasini diagnostika qilishda
quyidagilarga e’tibor qaratish tavsiya qilinadi. 1. Diagnostika tekshiruv predmeti bo’lgan ta’lim
motivatsiyasi ko’rsatkichlarini belgilash. 2. Uch toifadagi diagnostika uslublarini tanlash, bevosita
147
.Nishanova, P.Ergashev. Oliy maktab psixologiyasi. O’quv qo’llanma 61-62 bet. T:.2012
148
«Implitsit» (lotin) – «noaniq tasdiqlanish»
149
H.Holmurodova. Talabalarda o’quv motivini shakllanishining psixologik xususiyatlari. BMI.23 bet. N:.2019
150
H.Holmurodova. Talabalarda o’quv motivini shakllanishining psixologik xususiyatlari. BMI.23-24 bet. N:.2019
551
loyihaviy va bilvosita-ta’lim motivatsiyasi ko’rsatkichlarini diagnostika qilishga yo’naltirilgan
uslublar. 3. Har bir uslubning ajratilgan ko’rsatkichlarga bo’lgan diagnostikaviy imkoniyatlarini
aniqlash. 4. Mazkur metodika asoslangan va natijalarni namoyon qilish chog’ida hisobga olinadigan
nazariyani - uslubning metodologik asosini hisobga olish. 5. Metodika matnlarining talabalar yosh
xususiyatlariga mosligi. 6. Talabalar shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish. 7. Diagnostikani
o’tkazish vaziyatining diagnostika maqsadlariga mosligi. Yuqoridagi keltirilgan ta’lim
motivatsiyasini diagnostika qilish usuli biz o’rganayotgan muammoni yanada chuqurroq
tekshirishga asos bo’lib xizmat qiladi. Agar ijtimoiy motivlar ham ta’lim faoliyati uchun yetakchi
hisoblansa, bir qator mualliflar (P.YA.Galperin va boshqalar) ta’lim faoliyatiga nisbatan ularga
tashqi motivlar sifatida qaraydilar. «Motivatsion tizim» motivatsion sohadan farqli ravishda,
ma’lum tashkiliy yaxlitlikning, bir butunlikning bo’lishini talab qiladi. Yaxlitlik, motivatsion tizim
qismlari haqida turli tasavvurlar mavjud. Psixologiyada, motivatsion soha doirasida
V.G.Aseyevning ishlarini alohida ko’rsatish kerak. Qarama-qarshi rivojlanish, shakllanish
jarayonida inson motivatsion sohasida muntazam taraqqiyotga nisbatan moyillik tendensiyasi sezila
boradi. Bu tendensiya, V.G.Aseyev fikricha, tartibsiz shakllangan istaklarning ancha yirik
motivatsion birliklarga kirishuvi, birlashuvi yuz beradi. V.G.Aseyev bu kirishuvni istaklarning bir-
biri bilan mazmuniy-ma’naviy va dinamik jihatdan munosabatdorligi sifatida tushunadi.
Motivatsion tizim motivatsion soha birligi sifatida, V.G.Aseyev bo’yicha, motiv, talab, qiziqish,
intilish, maqsad, ideal, havas, motivatsion ko’rsatma kabi motivatsion hodisalarni ifodalovchi
tushunchalarni oladi. Shunday qilib, V.G.Aseyev turli motivatsion hodisalar-istaklar turlari
o’rtasida tizimiy munosabatlar bo’lishi mumkin deb hisoblaydi. Bir jihatdan olganda, istaklar
motivatsion tizim qismlari deb qaralishi mumkin, deb ta’kidlaydi. Hulosa o’rnida keltirib o’tish
mumkinki, ijodkor talaba (shaxs) motivatsion o’z-o’zini boshqarish mexanizmlarining tahlili,
talabalarning o’qish faoliyatidagi motivlarini diagnostika qilish va korreksiyalashda, o’z-o’zini
takomillashtirish ishida amaliy yordam berishi mumkin. Ijodkor talabalarning motivatsion sohasi
juda murakkab hisoblanib, uning ierxiyasi, strukturasini tadqiq qilishda individuallik
xususiyatlariga va personal dunyoqarashiga ham e’tibor qaratish diagnostik ishlarda yaxshi samara
beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: