Мақола ва тезислар номи

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. S.Alixonov. “Matematika o’qitish metodikasi”. Darslik, Toshkent. “O’qituvchi” 2008 y 
2. Закирова Ф.М., Набиулина Л.М.. Тестовые задания по курсу
«Информатика и информационные технологии». Т.: “Алоқачи” 2008 г. 
3. N.X. Avliyaqulov. “Zamonaviy o‘qitish texnologiyalari”. - Toshkent: 2001. - 196 b. 
 
REPRODUKTIV MADANIYATNI SHAKLLANTIRISHNING IJTIMOIY-
PSIXOLOGIK OMILLARI. 
Mamatova N.R. 
Andijon davlat universiteti o‘qituvchisi 
 
Anotatsiya
: Maqolada yoshlarda reproduktiv madaniyatni shakllantirishning ijtimoiy-
psixologik asoslari, ularning reproduktiv hulq-atvori, yoshlarning nikoh va oila kabi azaliy 
qadriyatlarga bo‘lgan munosabati to‘g‘risida so‘z yuritiladi.

Kalit so‘zlar
: Aholi, yoshlar, reproduktiv hulq-atvor, reproduktiv madaniyat, yoshlar siyosati, 
tug‘ilish, o‘lim, oila, nikoh, promelli, depopulyatsiya. 
 В статье рассматриваются социально-психологические основы формирование 
репродуктивной культуры у молодых людей их репродуктивного поведения отношения 
молодежи к таким древним ценностям как брак и семьяю.

---

454 
Ключевые слова
: Население, молодежь, репродуктывноеповедение, репродуктивное 
культура, молодежная поли- тика, рождаемость, смертность, семья, брак, промелли, 
депопуляция. 
 The article discusses the socio-psychological basis of the formation of reproductive culture 
in young people, their reproductive behavior, the attitude of young people to such ancient values as 
marriage and family.
Key words
: the population, young people, reproductive behavior, reproductive culture, birth, 
mortality, family, marriage, promelle, depopulation. 
 
2019-2025yillardagi O‘zbekiston Respublikasining sog‘liqni saqlash tizimini rivojlantirish 
kontsepsiyasiga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev 2019 yil 8 noyabrdagi 
PQ-4513-sonli qarorini imzoladi. Ushbu qarorga asosan Reproduktiv yoshdagi ayollar, 
homiladorlar va bolalarga ko‘rsatiladigan tibbiy yordam sifatini oshirishdek ustivor vazifalar 
belgilandi. Darxaqiqat qaysi davlatda axolining takror barpo bo‘lishiga asos bo‘luvchi yoshlarga 
e`tibor kuchli bo‘lsa, bu davlatda doimo rivojlanish, taraqqiyot yuksalaveradi. O‘zbekistonda 
aholining katta qismini yoshlar tashkil etganligi bois xam kelgusida demografik taraqqiyot, inson 
resurslarining takror barpo bo‘lish dinamikasini asosan ushbu ijtimoiy-demografik guruxning 
reproduktiv xulq -atvori, yosh oilalarning barqarorlik darajasi bilan belgilanadi.Shuning uchun xam 
yoshlarning reproduktiv xulq-atvorini, ularning oila va oilaviy qadriyatlarga bo‘lgan munosabatini 
o‘rganish muxim va dolzarb masalalardan sanaladi. Oila jamiyatning eng asosiy bo‘g‘ini bo‘lib, 
reproduktiv ,iqtisodiy va psixologik funksiyalarni bajaradi. Oilaning reproduktiv funktsiyasi va 
uning bajarilishi deyilganda, aholi sonining qayta tiklanish uchun har bir oilada nechtadan farzand 
bo‘lishi lozimligi nazarda tutiladi. Statistik ma'lumotlarga ko‘ra, agar har bir oilada bittadan farzand 
bo‘ladigan bo‘lsa bo‘lsa, bunday xalq sakkizinchi avloddan keyin yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. 
Demograflarning ta'kidlashlaricha, oila o‘zining reproduktiv fuktsiyasini bajarishi uchun xar bir 
oilaga o‘rtacha 2,6 farzand to‘g‘ri kelishi kerak. Aynan oila yosh avlod o‘sib, ulg‘ayib, ijtimoiy 
maqomga ega bo‘lishi uchun asos yaratib beradigan makon xisoblanadi. Ota-onalar xayotining xar 
bir jabxasida to‘planadigan tajribasi aynan shu makonda farzandlarga o‘tadi.Oila aholini faqat 
biologik jixatdan barpo bo‘lishidagina emas, jamiyatning xar bir a`zosining ma`naviy va axloqiy 
jixatdan xam kamolotga erishishida bosh rol o‘ynaydi, deyilsa mubolag‘a bo‘lmaydi. Respublikada 
o‘tkazilgan ko‘plab ijtimoiy tadqiqotlarning natijalari mamlakat aholisi oilaga xar bir inson 
xayotining eng asosiy qadriyati sifatida qarashini ko‘rsatadi. Shuning uchun xam bu yerda oila-
nikox munosabatlari mustaxkam bo‘lib, bu xususiyati bilan respublikamiz boshqa davlatlardan farq 
qiladi. Rus sotsiologi A.Antonovning ta`kidlashicha, oila ijtimoiy-psixologik yaxlitlik sifatida 
shaxsga shunday normativ va axborot ta`sirlarini ko‘rsatadiki, 
oqibatda bola eng avvalo, 
jamiyatdagi qonuniy normalar, xulq andozalarini egallaydi.
108
Aholi xar qanday mamlakatning eng asosiy boyligi bo‘lib xisoblanadi. Inson 
jamiyatning 
asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi bo‘lganligi bois barcha ijtimoiy boyliklarning yaratuvchisi xam 
bo‘lib maydonga chiqadi. Shuning uchun xam aholi soni, uning tarkibi va boshqa demografik 
xususiyatlari iqtisodiy, psixologik va ijtimoiy taraqqiyotga ta`sir ko‘rsatuvchi asosiy omillardan biri 
sanaladi. 
Davlat statistika qo'mitasi ma'lumotlariga ko'ra, 2021 yilning 1 yanvar holatiga ko'ra, 
respublikaning doimiy aholisi soni 34,5 mln. kishini tashkil etmoqda. Aholi soni o'tgan yilning shu 
davriga nisbatan 653,7 ming kishiga ko'paygan. Doimiy aholining o'sish sur'ati 101,9 % ga teng. 
Mamlakatimiz aholisi har oyda o'rtacha 54,5 ming kishiga ko'paygan 2020 yilning har bir kunida 
doimiy aholi soni o'rtacha 1,8 ming kishiga oshgan.
O‘zbekiston aholisining 1/3 qismini yoshlar (14-30 yoshdagilar) tashkil etishi uning yosh 
tarkibining o‘ziga xos asosiy xususiyatlaridan biri bo‘lib xisoblanadi. Yoshlar ilmiy izlanishlarning 
ob`ekti sifatida turli fanlar vakillari, jumladan psixologlar, sotsiologlar, demograflar, iqtisodchilar, 
tibbiyot vakillari tomonidan o‘rganiladi. Yoshlar o‘ziga xos ijtimoiy gurux sifatida jamiyatning 
siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy xayot faoliyatida muxim rol o‘ynaydilar. 
108
Социология семьи: Учебник / Под ред. проф. А.И. Антонова.- М.: ИНФРА-М, 2005 – С. 220 

---

455 
Sotsiologlar yoshlarni ijtimoiylashuv bosqichini o‘tayotgan , ta`lim olish bilan band bo‘lgan, 
keyinchalik esa ma`lum bir ma`lumot, kasb va malakalarga ega bo‘lib, madaniy va boshqa ijtimoiy 
funksiyalarni o‘zlashtirgan kishilarning bir avlodi sifatida tavsiflaydilar. Yoshlar o‘ziga xos 
manfaatlar va qadriyatlar egasi bo‘lib, mamlakat ijtimoiy tizimi taraqqiyotiga sezilarli darajada 
ta`sir ko‘rsatadilar. Aynan aholining mazkur guruxi kelgusida mamlakatning taraqqiyot jarayonini 
belgilovchi kuch sifatida maydonga chiqadi. 
Demografiya fani esa ularni aholining yosh tavsifiga ko‘ra ajratib ko‘rsatiladigan gurux 
sifatida ta`riflaydi. O‘zbekiston Respublikasining 2016 yil 14 sentyabrdan kuchga kirgan 
«Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida»gi qonuniga ko‘ra «yoshlar (yosh fuqorolar) – o‘n to‘rt 
yoshga to‘lgan va o‘ttiz yoshdan oshmagan shaxslar»dir (3-modda). Ta`kidlash joizki, turli 
mamlakatlarda yoshlar guruxini ajratib ko‘rsatishga turlicha yondashuvlar mavjud. Masalan, g‘arb 
ilmiy adabiyotlarida yoshlar guruxiga 15-20 yoshdagi shaxslar kiradi degan yondashuvlar mavjud. 
O‘zbekistonda yoshlarga oid davlat siyosati ishlab chiqilgan bo‘lib, u davlat tomonidan amalga 
oshiriladigan, yoshlarni intelektual, ijodiy saloxiyatini rivojlantirish va ijtimoiylashuvi uchun shart-
sharoitlar yaratishni ko‘zda tutuvchi ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy va xuquqiy chora tadbirlarni o‘z 
ichiga oladi. Tabiatiga ko‘ra yosh avlod aholining takror barpo bo‘lish jarayonida faol ishtirok 
etadi. Ma`lumki, aholining takror barpo bo‘lishi doimiy avlodlar almashinuvini ifodalaydi. Mazkur 
jarayon tug‘ilish va o‘lim ko‘rsatkichlari bilan bog‘liq jarayon bo‘lib, uning natijasida oldingi avlod 
o‘rnini keyingi avlod egallaydi. Tug‘ilish asosiy demografik jarayon bo‘lib, aholining takror barpo 
bo‘lishining xarakterini belgilaydi va uning soni o‘zgarish dinamikasiga sezilarli ta`sir ko‘rsatadi. 
Tug‘ilish o‘lim jarayoni bilan birga aholi tabiiy o‘sishining asosini tashkil etadi. Tug‘ilishni 
ifodalovchi bir nechta ko‘rsatkichlar mavjud: Tug‘ilishning umumiy koeffitsenti-1000 kishiga 
nisbatan tug‘ilgan bolalar sonini ifodalaydi va promellida belgilanadi. Demograf olimlar 
B.S.Urlanis va V.A.Borisovlar tomonidan tug‘ilish darajasini shu koeffisent yordamida baxrlash 
mezoni aniqlangan. Mezon bo‘yicha o‘rganilayotgan xudud yoki aholi guruxida tugilishning 
umumiy koeffisenti 16% o dan kam bo‘lsa, tug‘ilish darajasi past, 16-24%o bo‘lsa o‘rta, 25-39%o 
bo‘lsa yuqori va 40%o dan baland bo‘lsa tug‘ilish darajasi juda yuqori hisoblanadi. Tug‘ilish 
biologik jarayon, u insonlarning reproduktiv mayl, yani farzand ko‘rishga bo‘lgan munosabati bilan 
bog‘liqdir. Reproduktiv mayl esa inson yashayotgan ijtimoiy-iqtisodiy muxit ta`sirida o‘zgarib 
boradi. Insoniyat o‘z tarixiy taraqqiyoti davomida bir necha ijtimoiy-iqtisodiy bosqichlarni bosib 
o‘tdi va tug‘ilish darajasi jamiyat taraqqiyotining hamma bosqichlarida xam bir xil bo‘lmagan. 
O‘zbekostonda tug‘ilishning umumiy koeffisenti ( har 1000 aholiga nisbatan tug‘ilgan bolalar soni 
,o‘rtacha) dinamikasi yuqori xisoblanadi. O‘zbekistonda tug‘ilishning nisbatan yuqoriligi aholining 
ko‘p qismi qishloq turmush tarzida yashab kelayotganligi bilan bog‘liq. Mazkur ko‘rsatkich 
reproduktiv xulq-atvorning natijasi bo‘lib, tug‘ruqlar umumiy sonini ifodalaydi. Bundan kelib 
chiqadiki, reproduktiv xulq-atvorning qanday ekanligi oiladagi bolalar soni va tug‘ilish darajasini 
belgilaydi. Shu o‘rinda ta`kidlash kerakki, oxirgi o‘n yilliklarda respublikada aholining takror barpo 
bo‘lish jarayonlarida sezilarli o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Xozirda O‘`zbekistonda tug‘ilishning yuqori 
parametrlari qayd etilgan davrga yetib kelganligini ko‘rishimiz mumkun. G'arbiy mamlakatlarda esa 
kuzatilayotgan bolalarga bo'lgan ehtiyojning pasayishi aholining reproduktiv xatti-harakatlarida 
sezilarli o'zgarishlarga olib keladi. Natijada, ushbu mamlakatlarda demografik vaziyat o'lim darajasi 
tug'ilishdan oshib ketishi-depopulyatsiya xolatlarini kuzatishimiz mumkin. Aholisining 1/3 qismini 
yoshlar tashkil etadigan O‘zbekistonda aholining takror barpo bo‘lish dinamikasi aynan mazkur 
ijtimoiy-demografik guruxning reproduktiv xulq-atvori bilan belgilanadi.
Madaniyat inson hayotining barcha sohalarini qamrab oladi va ilmiy adabiyotlarda eng ko'p 
muhokama qilinadigan hodisalarga tegishli, ammo reproduktiv madaniyat insoniyat madaniyatining 
bir qismi sifatida falsafiy ta`limotlar bilan birgalikda o‘rganiladi. Biroq, bizning asrimiz falsafasi va 
madaniyatidagi o'zgarishlarning umumiy vektori antropologik uyg'onish bilan tavsiflanadi, inson 
muammosiga, uning mavjud bo'lishining turli sohalariga, shu jumladan ijodkorlar sohasiga katta 
qiziqish bilan namoyon bo'ladi. Reproduktiv madaniyat - bu insonning va jamiyatning tarixan 
o'zgarib kelayotgan reproduktiv ehtiyojlarini tartibga solishga qaratilgan bo'lib, uning saqlanib 
qolishi va tug'ilish qobiliyatining ambivalent yo'nalishi tufayli rivojlanadi. Ushbu madaniyat 

---

456 
insonning to'laqonli hayotining ko'rsatkichlaridan biri sifatida bola tug'ishning umumbashariy 
ahamiyatiga asoslanib, erkaklar va ayollar hayotining sifatiy tavsifidir. Reproduktiv madaniyatning 
mohiyati uning madaniyat turlari, jinsiy madaniyat, sog'liq madaniyati, ota-onalar madaniyati, 
kundalik madaniyat bilan o'zaro bog'liqligida namoyon bo'ladi. Reproduktiv madaniyatning 
mohiyati (sinonim sifatida, reproduktiv xatti-harakatlar madaniyati) bu nasl berishning tana 
funktsiyasini amalga oshirishni tartibga solish vositasi va natijasi, yangi hayotni qayta tiklashni 
insoniylashtirish vositasidir. Shu bois xam yoshlarni reproduktiv xulq-atvorini o‘rganish dolzarb 
masalalardan biri xisoblanadi. Psixologiya fanida esa yoshlarni reproduktiv xulq-atvorini o‘rganish