Mantiq ilmining predmeti, asosiy qonunlari. Tushuncha tafakkur shakli sifatida Reja

Tafakkur shakli va tafakkur qonuni tushunchalari 

Tafakkur  tushuncha,  hukm  (mulohaza)  va  xulosa  chiqarish  shaklida  mavjud  bo‘ladi. 

Inson  bilish  jarayonida  buyum  va  hodisalar,  ularning  sifat,  xususiyatlari  haqida  tushunchalar 

xosil qiladi, fikr-mulohaza yuritadi, ularni mantiqiy bog‘lab, xulosalar xosil qiladi. Bu jarayonni 

tushunish uchun tafakkur shakli va tafakkur qonuni nima ekanligini bilib olish zarur. 

Tafakkur  shakli  fikrning  mazmunini  tashkil  etuvchi  elementlarning  bog‘lanish  usuli, 

uning  strukturasi  (tuzilishi)dir.  Fikrlash  elementlari  deganda,  predmetning  fikrda  ifodalangan 

belgilari haqidagi axborotlar tushuniladi. Masalan, “mening onam” tushunchasida bizni dunyoga 

keltirgan,  boqib  katta  qilgan,  tarbiyalagan  ayol  aks  etadi.  Agar  tushuncha  (mening  onam)  aks 

ettirayotgan  predmetni  A  bilan,  unda  fikr  qilinayotgan  muhim  belgilarni,  ya’ni  fikrlash 

elementlarini a, v, s,..., n bilan belgilasak, tushunchaning mantiqiy strukturasini A (a, v, s,..., n) 

shaklida simvolik tarzda ifodalash mumkin. 

Hukm (mulohaza)larda predmet bilan uning xossasi, predmetlar o‘rtasidagi munosabatlar, 

predmetning  mavjudligi  haqidagi  fikrlar  tasdiq  yoki  inkor  shaklda  ifoda  etiladi.  Masalan, 

“Hunarli  kishi  –  xor  bo‘lmas”  degan  hukmda  predmet  (hunarli  kishi)  bilan  uning  xossasi  (xor 

bo‘lmas)  o‘rtasidagi  munosabat  qayd  etilgan.  “Adxam  Karimning  ukasi”degan  hukmda  ikkita 

predmet  (Adxam  va  Karim)  o‘rtasidagi  munosabat  qayd  etilgan.  Mazmun  jihatdan  turli  xil 

bo‘lgan  bu  hukmlar  tuzilishiga  ko‘ra  bir  xildir:  ularda  predmet  haqidagi  tushuncha  (S)  bilan 

predmet  belgisi  haqidagi  tushuncha  (P)  o‘rtasidagi  munosabat  qayd  etilgan,  ya’ni  R  ning  S  ga 

xosligi  tasdiqlangan.  Umumiy  holda  hukmning  mantiqiy  tuzilishini  S—R  formulasi  yordamida 

ifoda etish mumkin. Tushuncha va hukmni farqlashda ularning shakli e’tiborga olinadi. Masalan: 

a’lochi o‘quvchi(tushuncha) va o‘quvchi a’lochidir (hukm). 

Yuqoridagi misollar tafakkur shakli fikrning konkret mazmuniga nisbatan mustaqil holda 

mavjud bo‘lishini va o‘ziga xos qonuniyatlarga egaligini ko‘rsatadi. Shuning uchun ham mantiq 

ilmida tafakkur shakli alohida olib o‘rganiladi. 

Fikrning  chin  bo‘lishi  va  shakl  jihatdan  to‘g‘ri  qurilishi  ishonchli  bilimga  erishishning 

zaruriy  shartlaridan  biridir.  O‘zi  ifoda  qilayotgan  predmetga  muvofiq  keluvchi  fikr  chin 

hisoblanadi  (masalan, paxta-yumshoq). Predmetga mos  kelmaydigan fikr  xato  fikrdir (masalan, 

suv  –  suyuqlik  emas»).  Fikrning  to‘g‘ri  yoki  xato  bo‘lishi  uning  mazmuniga  tegishli 

xususiyatdir. 

Fikrning  chin  bo‘lishi  formal  jihatdan  to‘g‘ri  qurilgan  bo‘lishiga  ham  bog‘liq.  Bu 

xususiyat  fikrning  shakliga  taalluqli  bo‘lib,  tafakkurda  hosil  bo‘ladigan  turli  xildagi  mantiqiy 

amallarda o‘z aksini topadi. Fikr chin bo‘lib, shakliga ko‘ra xato bo‘lishi, va aksincha, fikr xato 

bo‘lishi, lekin shakliga ko‘ra to‘g‘ri tuzilgan bo‘lishi mumkin. 

Tafakkur  qonuni  muhokama  yuritish  jarayonida  qatnashayotgan  fikrlash  elementlari 

o‘rtasidagi  mavjud  zaruriy  aloqalardan  iborat.  Fikrni  to‘g‘ri  qurishga  tafakkur  qonunlari 

talablariga rioya qilgandagina erishish mumkin. 

Bu  talablarga  birinchi  navbatda,  ularning  muayyan  prinsiplar,  qoidalar  tarzida,  ya’ni 

to‘g‘ri tafakkur prinsiplari sifatida amal qilinishi kiradi. To‘g‘ri tafakkur prinsiplarining buzilishi 

muhokamaning noto‘g‘ri qurilishiga sabab bo‘ladi. Bunda, chin  fikrlardan xato xulosa chiqishi 

(masalan, “Do‘konga mol keldi. Mol – uy xayvoni. Demak, do‘konga uy xayvoni keldi.”) yoki 

xato qurilgan muhokamadan chin xulosa chiqishi mumkin. Tafakkur shakli va qonunlarini bilish 

va ulardan to‘g‘ri foydalanish bilish jarayonining samarali bo‘lishini ta’minlaydi.