Manaviyat asoslari Lotin pv doc

Jordano Bruno 
(1548-1600) italiyalik buyuk faylasuf va 
tabiatshunos. Jordano Bruno din va cherkovga qarshi chiqishlar 
qilgan. Oqibatda katolik cherkovi tomonidan ta’qib ostiga olingan. 
Jordano Bruno 1575-yilda monaxlikdan voz kechib, Rimga qaytadi, 
so‘ngra Shvetsiya, Fransiya, Angliya va Germaniyada yashaydi. 
Universitetlarda astronomiya fanidan ma’ruzalar o‘qiydi. O‘rta asrlar 
sxolastik falsafasiga, katolik cherkoviga qarshi asarlar yozadi. 1582-
yilda «G‘oyalarning soyasi haqida» deb nomlangan birinchi falsafiy 
asarini yaratdi. 1584-yilda «Ko‘k uy ustidagi bazm», «Ibtido va 
birlamchi sabab haqida», «Koinot va olam, cheklanmaganlik haqida», 
1591-yilda «Juda oz va uch qirrali o‘lchov haqida», «Son-sanoqsizlik 
va o‘lchovsizlik haqida» kabi asarlari nashr etiladi. Mutafakkir 1592-
yilda Italiyaga qaytadi. Venetsiya inkivizitsiyasining ko‘rsatmasiga 
muvofiq qamoqqa olinadi. Yetti-yildan ortiqroq umrini inkivizitsiya 
qamoqxonalarida o‘tkazadi. Undan falsafiy, ilmiy-tabiiy g‘oyalaridan 
voz kechishni talab qiladilar. Jordano Bruno o‘z falsafiy e’tiqodida 
sobit qoladi. Bundan g‘azablangan katolik cherkovi Jordano Brunoni 
tiriklayin gulxanga tashlaydi. Jordano Bruno odamlar ongiga 

---

302
singdirilgan va asrlar mobaynida xalq ma’naviyatining asosi bo‘lib 
kelayotgan diniy an’analar va ma’naviy qarashlarga o‘z asarlari bilan 
katta ta’sir ko‘rsatgani sababli kishilar tafakkurida katoliklar 
o‘rnatgan diniy, siyosiy, madaniy, huquqiy va iqtisodiy tartiblarga 
nisbatan norozilik yuzaga kela boshlagan edi.
Mantiqan olib qaraganda, jamiyatda diniy ma’naviyat hamda 
qonunlarning dunyoviy ma’naviyat va qonunlar bilan almashinishi 
orqali yuzaga kelgan Yevropa Renessansi davri Bruno kabi 
olimlarning asarlari va ularning xalq orasida keng tarqalishi bilan 
bog‘lanadi. Jordano Brunoning fikriga ko‘ra, falsafaning asosiy 
vazifasi tabiat ustida turgan Xudoni yoki narigi dunyoning sirlarini 
emas, balki tabiatning o‘zini o‘rganishdan iborat bo‘lmog‘i zarur. 
Jordano Bruno falsafasidagi eng asosiy g‘oya - ilohiylik va tabiiylik, 
moddiylik va ideallik, tana va ruhiyat, aqliylik va hissiylik, koinot va 
yerdagi hayotning dialektik aloqadorligi muammolarini aniqlab 
berishdan iborat.
Mutafakkir koinotda mavjud bo‘lgan turli sayyoralar o‘rtasida 
o‘zaro aloqadorlik va ta’sir borligini isbotlashga urindi. Bruno 
Renessans davri an’analarini davom ettirib, bilish jarayonida har 
qanday obro‘-e’tiborga sajda qilishga, uni mutlaqlashtirishga qarshi 
chiqdi.
Jordano Brunoning ta’kidlashicha, bilish jarayonida hissiy 
bosqichning ahamiyati uncha katta emas, chunki his-tuyg‘u insonga 
aqlni qo‘zg‘atish, unga ichki turtki berish uchun kerak. Aqlni 
qo‘zg‘atish, hissiyot qanday takomillashgan bo‘lishidan qat’iy nazar, 
ayrim noaniqliklardan xoli emas. Jordano Bruno ta’limoti yangi 
dunyoqarash sari bosilgan ulkan qadam edi. 
Markaziy Osiyoda ham yuzlab ana shunday buyuk jasorat 
sohiblarini sanab o‘tish mumkin. Xususan, Xorazm Ma’mun 
akademiyasida faoliyat ko‘rsatgan Abu Nasr ibn Iroq, Abu Rayhon 
Beruniy, Ibn Sino, Mahmud Xo‘jandiy, Ahmad ibn Muhammad 
Xorazmiy, Ahmad ibn Hamid Naysaburiy kabi allomalarning 
fidoyiligi tufayli Sharq ziyo maskaniga aylandi. Ularning ilmiy 
kashfiyotlari, mashaqqatli mehnat ortida yaratgan asarlari jahon ilm-
fanining rivojiga beqiyos hissa bo‘lib qo‘shildi.
Ilohiy ishq yo‘lida eng buyuk jasorat ko‘rsatgan Mansur Halloj, 
Nasimiy, Mashrab kabilarni bugungi avlod yodidan chiqarmaydi. El-

---

303
yurt mustaqilligi yo‘lida o‘z jonini fido qilgan Najmiddin Kubro yoki 
Jaloliddin Manguberdilarning jasoratisiz, mamlakatni rivojlantirish, 
davlatni mustahkamlashga umrini baxshida etgan Amir Temursiz,
 
xalq farovonligi, jamiyat barqarorligi haqida qayg‘urgan Alisher 
Navoiysiz, Vatan ishqi bilan buyuk saltanatni yaratgan Zahiriddin 
Muhammad Bobursiz o‘zbek xalqining tarixi va buyuk kelajagini 
tasavvur etish mumkin emas. XX asr tarixida ham bunday ulug‘ 
siymolarni ko‘plab uchratish mumkin.