Ma’mur qahhorov

Qadriyat  –  jamiyat  va  tabiatdagi  ahamiyati,  o„rni,  nufuzi  e‟tirof 
etilgan moddiy va ma‟naviy nematlar, munosabatlar, jarayonlardir. 
Qadriyatning  mohiyatini  tor  ma‘noda,  qimmati  bor  narsalar, 
masalan,  qimmatbaho  buyumlar  yoinki  moddiy  –  iqtisodiy  qimmati 
yuqori  narsalar  deb  tushunish  yaramaydi.  Qadriyat  narsaning 

---

bahosida  ham  aks  etmaydi,  bahosi  arzon,  masalan,  gugurt  ham 
xech  narsa  o‗rnini  bosmaydigan qadr  – qimmatga ega bo‗lishi v a, 
aksincha,  bahosi  nihoyatda  baland  buyum  qadri  ham  shu  qadar 
yuqori bo‗lav ermasligi mumkin. Demak, qadriyat – bu narsaning o‗zi 
emas, balki uning ijtimoiy axamiyati mujassamlashuv idir. 
Qadriyatni  narsaning  nafi,  foydaliligi  bilan  tenglashtirib  bo‗lmaydi. 
Nimaiki  odamga  foyda  keltirsa,  masalan,  yolg‗onchilik,  riyokorlik, 
qadriyat  bo‗lav ermaydi,  o‗z  nav batida,  xozir,  shu  damda  nafi 
tegmayotgan  narsa,  chunonchi,  arxeologik  qazishmada  topilgan 
moziyning  tilsiz  guv oxi  bo‗lgan  siniq  ko‗za  ilmiy  -    tarixiy  nuqtai  – 
nazardan bebaho qadriyat deb e‘tirof etilishi mumkin. 
Moddiy v a ma‘naviy ne‘matlarni ko‗zdan kechirsak, ularning ijtimoiy 
nufuzi, o‗rni, ahamiyati bir xilda emasligini, binobarn, qadr – qimmati 
turlichaligini ko‗ramiz. Narsa – hodisa umuman o‗zgarmagani holda, 
ijtimoiy makon v a zamon o‗zgarishi oqibatida shu narsa, hodisaning 
ahamiyati,  o‘rni,  ijtimoiy  baxosi  o‗zgarishga  duchor  bo‗lishi,  demak, 
uning  qadr-qimmati  o‗zgarishi:  oshishi  yoki,  aksincha,  tushib  ketishi, 
ya‘ni  qadrsizlanishi  tabiiy  xol.  Qadrsizlanish  o‗z-o‗zicha  emas,  balki 
ijtimoiy  borliq,  ijtimoiy  ongdagi  ziddiyatlar,  ularning  hal  etila  borishi 
ifodasi sifatida yuzaga chiqadi. Qadrsizlanish – ushbu jarayonning bir 
qutbi,  xolos,  uning  ikkinchi,  qarama  -  qarshi  qutbida  yangi 
qadriyatlar  shakllanishi  tuxtamay  dav om  etadi.  Chunonchi, 
mustaqillikning qo‗lga kiritilishi shuro tuzumi kishilarimiz ongiga zo‗rma-
zo‗raki 
singdirgan 
«sotsialistik 
mehnat», 
«baynalmilalchilik», 
«kommunistik axloq», «kommunistik partiyaga sadoqat» kabi qadriyat 
deb  kelingan  hodisa  v a  tushuncha,  tamoyillarni  o‗tmish  mulkiga 
aylantirdi,  uning  o‗rnini  «insonparv arlik»,  «istiqlol  mafkurasi»,  «milliy 
dav latchilik», «milliy  ong» kabi yangi qadriyatlar egalladi. 
Qadriyatlar  uchun  bir  tomondan  barqarorlik,  ikkinchi  tomonidan 
esa  o‗zgaruv chanlik  xos.  Bir  nuqtai  nazardan  qadriyat  deb 
baxolanishga  loyiq  narsa  ikkinchi  nuqtai  nazardan  bunday 
baholanmasligi 
mumkin. 
Binobarin, 
qadriyatlar 
nihoyatda 
xarakatchan, o‗sish – o‗zgarish, bir  turdan ikkinchi turga, bir xolatdan 
uning  aksiga  tezda o‗tish v a moslashish tabiatiga ega. Chunonchi, 
kechagi shuro tuzumida la‘natlangan, taxqirlangan v a ta‘qiqlangan 
xususiy  mulkchilik  bugungi  bozor  iqtisodiyoti  dav rida  ijtimoiy 
taraqqiyot v a barqarorlik garov i, kishining tabiiy xaq– xuquqi sifatida 
e‘tirof etilayapti v a kafolatlanayapti. 
Qadriyatlar  mav zusi,  ayniqsa,  bir  jamiyat  v a  ijtimoiy  tizimidan 
ikkinchisiga  tub  burilish  bilan  o‗tayotgan,  kishilar  bir  qancha  o‗n 
yilliklar  mobaynida  moslashgan  qadriyatlar  tizimini  qayta  nazardan 
o‗tkazayotgan  pallalarda  dolzarb  tus  oldi.  Bunday  paytlarda 

---

qadriyatlarning mezoni ham qaytadan idrok etiladi. Ijtimoiy borliqda 
v a  kishilar  ongi,  fikrida  eski  odatlar  v a  xayot  tarzini  yangilari  bilan 
shiddatli kurashi qadriyatlar olamiga daxl qilmay qolmaydi, dav r v a 
jamiyat oldida turgan bosh maqsad v a unga erishish yo‗llari nimani 
qadriyat  deb  bilish  kerakligini  aniqlab,  qadriyatlarning yangi tizimini 
shakllantirishda bosh omil bo‗ladi. 
II.  Qadriyatning  turlari.    Ijtimoiy  zamon  v a  makon,  ong  shakllari, 
ijtimoiy  hayot  sohalari,  tarqalish  miqyoslari,  substrati  v a  sub‘ektiga 
ko‘ra qadriyatlar bir necha turga bo‗linadi. Chunonchi: 
1) ijtimoiy zamon nuqtai-nazaridan-tarixiy v a zamonav iy; 
2) ijtimoiy makon nuqtai-nazaridan-mahalliy, mintaqav iy, global; 
3)  ijtimoiy  ong  shakllari  nuqtai-nazaridan-axloqiy,  diniy,  falsafiy, 
badiiy, ilmiy, siyosiy, xuquqiy v a xokazo; 
4) ijtimoiy xayot sohalari nuqtai-nazaridan-iqtisodiy, siyosiy, sotsial, 
madaniy, xuquqiy, mafkurav iy, ekologik v a xokazo; 
5)  tarqalish  miqyoslari  nuqtai-nazaridan-indiv idual,  guruxiy  v a 
ommav iy; 
6) substratiga ko„ra-moddiy v a ma‘nav iy; 
7) ijtimoiy sub‟ekti nuqtai-nazaridan: sinfiy, milliy v a umuminsoniy. 
Qadriyatlar  dunyoni  bilishning  maqsadi,  bilimlarimizning  v oqelikka 
mos kelishi (haqiqatligi) mezoni yoki biror ideal tarzida ham namoyon 
bo‗ladi.  Qadriyatlarning  asosiy  ijtimoiy  funksiyalari  yuqorida  sanab 
o‗tilgan  tasnifiy  turlarining  o‗ziga  xosliklaridan  kelib  chiqadi. 
Chunonchi, diniy qadriyatlar ijtimoiy ongning ana shu shakli mohiyati 
v a  xususiyatlarini  ifodalaydi,  iqtisodiy  qadriyatlar  iqtisodiy  hayot 
sohasining  eng  muhim  xususiyatlarini  gav dalantiradi,    kishilarni  uni 
egallashga da‘v at qiladi v a xokazo. 
Qadriyatlar  muayyan  turlarga  bo‗linganligiga  qaramay,  har  bir 
tarixiy dav r doirasida o‗zaro birikkan, biri-ikkinchisini to‗ldirgan ma‘lum