Ma’mur qahhorov

Fazo
materiyaning tuzilish tartibi, qo‘lami, olamdagi 
narsalarning o‘zaro joylashish vaziyatini ifodalaydi. 
Vaqt
jarayonining 
davomiyligini, xodisa va jarayonlarning ketma-ketligi tartibini 
ifodalaydi. Fazo va vaqtning xarakatlanuvchi materiya bilan uzviy 
bog‘liqligidan «fazo va vaqt – materiyaning mavjudlik shakli» degan 
xulosa chiqarish mumkin. 
Fazo va vaqt masalalari faylasuflarni azaldan o‘ylantirib kelgan. 
Materialistlarning fikricha, fazo va vaqtni materiyadan tashqarida 
tasavvur qilish mumkin emas. Qadimgi sodda materialistlar,masalan, 
naturfilisofiya («tabiat falsafasi») vakillari Demokrit va Epikur fazoni 
hamma joyini eganllagan xarakatsiz bo’shliq deb, vaqtni esa bir 
maromda o‘tib boruvchi oqim deb talqin etganlar. Idealistlar esa 
fazo va vaqt inson ongi, idroki bilan bog‘liq sub’ektiv narsalar deb 
tushuntirganlar. Masalan, ekzistentsializm oqimi asoschilaridan biri J.P. 
Sartrning fikricha, «ular borliqqa xech qanday aloqasi yo’q». Nemis 
faylasufi I.Kant fazo va vaqt tushunchalari inson ongiga aprior 
(tajribadan oldin) xudo tomonidan solingan, binobarin, ular 
tabiatning o‘ziga emas, ongga xos tug‘ma tuyg‘ulardir, degan. 
Gegel fazo va vaqtni mutloq g‘oya bilan bog‘lagan. Diniy falsafa, 

---

chunonchi, tasavvufga ko‘ra, fazo va vaqtning xususiyatlari 
xudodandir. «Moddiy olamning chekli va cheksiz bo‘lishi,— degan 
edi sufiy shoir Xujanazar Xuvaydo,- tangri taoloning amri qaroriga 
bog‘liq. Chunki eru-osmon uning irodasida». Umar Xayyom bu 
to‘g‘rida shunday yozgan: