Ma’mur qahhorov

 
 
 
 
 
4-MAVZU
 
BORLIQ FALSAFASI
I
 Borliq tushunchasi 
falsafa fanidagi eng umumiy tushunchalardan, 
ya’ni kategoriyalardan biridir. «Borliq» tushunchasiga muqobil, ya’ni 
teskari ma’nodagi tushuncha «yo‘qlik» dir. «Borliq» avvalo dunyoda 
mavjud, bor narsalarga nisbatan qo’llaniladi. Shu sababdan ham 
«borliq» kategoriyasi «mavjudlik», «reallik» va shu kabi boshqa eng 
umumiy tushunchalar bilan uzviy aloqadorlikda, ularga mazmunan 
yaqindir. Shuningdek, «borliq» tushunchasi «olam», «dunyo» singari 
tushunchalar bilan aynan bir ma’noli, ya’ni sinonim xisoblanadi. 
Borliqni falsafiy idrok etish muammolari bilan falsafa fanining 
«ontologiya» deb nomlangan qismi shug’ullanadi. «Ontos» 
yunonchadan tarjimada «moxiyat» degan ma’noni beradi. Demak, 
ontologiya – borliqning moxiyati xaqidagi falsafiy ta’limotdir. 
«Borliq» kategoriyasi o‘z mazmun-moxiyati bilan avvalo mavjudlikni 
bildiradi, ammo uning mazmuni «mavjudlik» tushunchasining 
mazmuni bilan bir ma’noda emas. Borliq falsafiy kategoriya sifatida 
faqat mavjudlikni ifodalab qolmasdan, mavjudlikka nisbatan 
umumiyroq va kengroq mazmunga ega bo‘lgan reallikni anglatadi. 
Borliq kategoriyasi tabiat, jamiyat, inson, uning tafakkuri 
ko‘rinishlarining shunchaki mavjudligi emas, balki ulardagi eng 
umumiy a’loqadorlikni ifodalaydi. Binobarin, dunyo, undagi narsa va 
xodisalar o‘zlarining barcha xususiyatlari bilan birgalikda mavjud 
bo‘lib, ular o‘z realliklari bilan umumiy birlikka egalar. Ular o‘rtasidagi 
umumiylik ularning real ekanliklaridir. 
«Borliq» kategoriyasi falsafiy tushunchalar ichida fundamental 
axamiyatga ega. Utmishdagi va xozirgi davrdagi ko‘plab faylasuflar 

---

o‘z qarashlarini bu kategoriya orqali ifodalashadi. Shu tufayli ushbu 
masala atrofida qizg‘in munozaralar davom etib kelmoqda. Borliq, 
mavjudlik va yo‘qlik, uni qurshab turgan tabiat va jamiyat, o‘zlari 
xaqida odamlar qadim - qadim zamonlardan buyon o‘ylay 
boshlaganlar. Ular atrof olamda sodir bo‘lib turgan turli o‘zgarishlarni 
kuzatganlar, bu narsalar ularning ko‘z o‘ngida ob’ektiv reallik sifatida 
gavdalangan: ya’ni ular bor, mavjud, lekin vaqt o‘tishi bilan yo‘q 
bo‘ladi, aksincha, ba’zi yo‘q narsalar esa paydo bo‘ladi.
Kishilar o‘zlarining kundalik tajribalari asosida fikr yuritib, o‘zlari 
yashayotgan dunyoning aynan xozir mavjudligiga, o‘zlaridan keyin 
ham mavjud bo‘lishiga, o‘zlarining esa vaqtincha yashab, so‘ng 
dunyodan o‘tib ketishlariga ishonch xosil qila boshlaganlar. Shular 
asosida keyinchalik «bu dunyo» va «u dunyo», yani kishilarning real 
hayotlarida kechadigan dunyo va vafot etishi bilan ularning ruxlari 
ravona bo‘ladigan dunyo to‘g‘risidagi tasavvurlar paydo bo‘la 
boshlagan. Bu ishonchlari ularning «borliq» va «yo’qlik» xaqidagi 
qarashlarini mustaxkamlagan.