Ma’mur qahhorov

Faylasuflarga kelsak, ularning borliq, mavjudlik haqidagi qarashlari 
aslo bir xil bo‘lmagan:
ba’zi faylasuflar «dunyo avval ham bo‘lgan, 
hozirda mavjud, bundan keyin ham mavjud bo’ladi» deyishsa, 
boshqalar «dunyo avval mavjud bo‘lmagan, u xudo yoki rux 
tomonidan yaratilgan, shundan buyon mavjud» deyishgan. Uchinchi 
xil faylasuflar esa «borliqning yaralishiga faqat xudo sababchi 
bo‘lgan xolos, shundan buyon u o‘z-o‘zicha mavjud, o‘zicha 
rivojlanadi» degan fikrni ilgari surishgan.Fan va amaliyot taraqqiyoti 
natijasida borilqning yaratilganligi, uning xususiyatlari xaqidagi 
oldingi qarashlar asta – sekin uning yaratilmaganligi, bir butunligi, 
doimiyligi, abadiyligi to‘g‘risidagi g‘oyalar bilan almashinib borgan.
Dunyoning abadiyligi yoki o‘tkinchiligi, uning makon va zamonda 
cheklangan yoki cheksizligi to‘g‘risida fikrlar dastlab afsona va diniy 
qarashlarda, keyinchalik falsafa va boshqa fanlarda ifodalanib, 
muxokama qilib kelingan. Bu muxokama, munozara va 
tortishuvlarning hammasi pirovard oqibatda borliq muammosiga 
borib taqalgan. Ularning barchasining mantiqiy xulosasi shundan 
iboratki, dunyo doimiy, abadiydir. Ammo shu abadiy dunyodagi 
barcha narsalar, turli-tuman jonsiz va jonli organizmlar, insonlar va 
ularning faoliyati vaqtinchalik, o‘tkinchidir. Demak, borliq abadiy, 
ammo undagi barcha narsalar o‘zgarishda va rivojlanishda: bir 
xolatdan ikkinchi xolatga, bir turdan ikkinchi turga o’tishda, chunki 
bordan yo‘q, yo‘qdan bor bo‘lmaydi. 
Shu bilan birga, kishilar o‘z kundalik amaliy, ijtimoiy faoliyatlarida 
dunyodagi mavjud narsa - xodisalarning ba’zilari ular ongidan, 

---

xoxish-irodasidan tashqari, ularga bog‘liq bo‘lmagan xolda mavduj 
ekanligiga, boshqa narsa-xldisalar esa ular ongiga, xoxish va 
irodalariga bog‘liq xolda mavjudligiga ishonch xosil qilib borganlar. 
Ular bu jarayonda tabiat va jamiyat, o‘zlari bilan o‘zgalar, inson va 
tabiat, inson bildan jamiyat, inson bilan uning ongi, inson bilan inson, 
moddiy narsalar bilan ma’naviy narsalar, tan bilan jon (rux) o‘rtasida 
umumiylik, a’lokadorlik bilan birga farqlar ham borligini bilib 
borganlar. Bora-bora ular insonning o‘zida ham tan bilan jon (rux), 
tabiiylik bilan ijtimoiylik bir-biridan ajralmagan xolda mavjudligini, 
birligini ham bila borganlar. Demak, borliq kategoriyasi moddiylikdan 
tashqari ma’naviylikni ham o‘z ichiga oladi. Bu jixatdan inson ongi 
ham, barcha ongli va ongsiz faoliyatlar xam borliq tushunchasi 
tarkibigi kiradi, chunki ong xech qachon anglangan borliqdan 
boshqa narsa bo‘lishi mumkin emas, kishilarning turmushi esa ular 
xayotining real jarayonlaridir.