Ma’mur qahhorov

Immanuil Kant (1724-1804) o‘z faoliyatini olim sifatida boshlab, Quyosh tizimining gaz tumanligidan kelib chiqqanligi to‘g‘risida gipotezani yaratdi, koinotning kelib chiqishi va rivojlanishiga doir «Osmonning umumiy tarixi va nazariyasi» nomli asar yozdi, borliqni metafizik tarzda tushunishga qarshi chiqib, uni taraqqiyotda deb asoslashga urindi.Keyinchalik, ijodiy faoliyatining ikkinchi bosqichida, asosan bilish nazariyasi masalalariga diqqat qaratib, sub’ektiv-idealistik falsafiy ta’limot yaratdi. Bu ta’limot uning «Sof aql tanqidi», «Prolegomen», «Logika» asarlarida bayon etilgan.

I. Kantning fikricha, falsafa borliq, axloq va din masalalari bilan shug’ullanishdan oldin inson bilishining imkoniyatlari hamda chegaralarini aniqlab olishi lozim. Kant narsa-xodisalarni ikki qismga bo‘ladi: biri-o‘z-o‘zicha mavjud bo‘lgan narsalar va xodisalar; ikkinchisi sezgilarimiz aks ettirayotgan narsa-xodisalar. Shunisi borki, biz dunyo qanday bo‘lsa, shundayligicha bila olmaymiz, balki uning ifodalanishini bilamiz, xolos. Kant ob’ektiv mavjud narsa-xodisalarni bilib bo‘lmaydigan «narsa o‘zida» lar, deb e’lon qiladi va agnostitsizmni olg‘a suradi. «Narsa o‘zida», ya’ni uning moxiyati bizdan yashiringandir. Odam faqat xodisani, moxiyatning tashqi ifodasinigina biladi. Xodisalar dunyosi tartibsiz, u xech qanday tartib va zaruratga buysunmaydi. Inson aqli bilan ushbu xodisalar dunyosini tartibga soladi, ularni ma’lum vaqt va fazo bilan bog‘lab o‘rganadi. Kant dialektik g‘oyalar masalsini kundalang qo‘ydi, oqilona fikrga dialektika xos ekanligini asoslab berdi. Uning fikricha, falsafaning asosiy maqsadi – aql imkoniyatlarini chegaralab, diniy e’tqod uchun yo‘l ochib berishdir.

Nemis klassik falsafasining eng yirik vakili Georg Vilgelm Fridrix Gegel (1770-1831) ta’limotining ibtidosi – barcha mavjud narsalarning yaratuvchisi bo‘lmish Mutloq g‘oyadir. Bu ta’limot mutafakkirning «Logika fani», «Falsafiy fanlar entseklopediyasi», «Tarix falsafasi», «Falsafa tarixi», «Xuquq falsafasi» kabi asarlarida mujassamlashgan. Gegel mutloq ideyani birlamchi, moddiy olamni ikkilamchi deb ko‘rsatib, shunday yozadi: «G’oya tabiatni yaratuvchidir. Dunyo g‘oyaning boshqa ko‘rinishi, borlig‘idir». Mutlaq g‘oya dastlab «sof borliq» sifatida mavjud bo‘ladi, keyin rivojlana borib, mazmunan bir-biridan boy tushunchalar vujudga keldtiradi. Bu jarayon toki g‘oya o‘zining ichki boy mazmunini to‘la-to‘kis ifoda etmaguncha, ro‘yobga chiqarmaguncha davom etadi. Rivojlanish mobaynida mutloq g‘oya o‘zini-o‘zi inkor eta borib,tabiat qiyofasiga kiradi, moddiy dunyo tarzida gavdalanadi, biroq u tabiatda o‘zini topa olmaydi, o‘zi-o‘ziga qarama-qarshilik kurashi davom etadi, u tirik tabiat, sungra inson va jamiyat qiyofasini oladi. Shundan sung mutloq g‘oya o‘zi uchun begona bo‘lgan moddiy qobiqdan xalos bo‘lib, yana avvalgi ruxiy shaklga kiradi, yani kishilarning ongi, tafakkuri va shaklida yashay boshlaydi. Inson ongi rivojlangani sari g‘oya tobora moddiylikdan qutulib, xalos bo‘lib boradi. Pirovard natijada u o‘zining oldingi xolatida emas, balki butun mazmunini ifoda etgan va anglagan borliq safatida namoyon bo‘ladi.

Gegel Mutloq g‘oyaning tabiat va jamiyat shaklida ifodalanish jarayonini sinchiklab taxlil etar ekan, bundan avvalo dunyo uzluksiz taraqqiyotdadir, degan dialektik fikrni asoslash uchun foydalanadi. Ikkinchi tomondan, mutloq g‘oyaning taraqqiyot jarayonini ochib berar ekan, Gegel bu jarayon qarama-qarshiliklar kurashi orqali sodir bo‘lishini, bunda bir tushuncha ikkinchisi tomonidan inkor etilishini, o‘tilgan bosqich yanada yuqori darajaga etganda takrorlanishini ko’rsatib berdi. Bu bilan alloma dialektik tafakkur uslubini asoslab berdi va uning qonunlarini tadqiq etishga salmoqli xissa qo‘shdi. Borliq, sifat, miqdor, me’yor, moxiyat, xodisa, voqelik, sub’ektivlik, ob’ektivlik, g‘oya tunushchalarini ta’rifladi. Ayni paytda Gegel rivojlanish, dialektik xarakat faqat fikrga, g‘oyaga xos, biroq tabiat rivojlanishdan maxrum degan mantiqan ziddiyatli fikr ham bildirgan, jamiyatga qarashlarida o‘zi yashagan Prussiya monarxiyasini davlat va xuquq taraqqiyotining chuqqisi, gultoji, deb xisoblagan.

Nemis klassik falsafasining yana bir zabardast vakili Lyudvig Feyerbax (1804-1872), Kant va Gegeldan farqli o‘laroq, materialistik falsafa namoyondasidir. U Gegelning Mutloq g‘oyasiga keskin qarshi chiqdi. Mutloq g‘oya inson miyasidan yulib olingan va tabiatdan tashqari kuchga aylantirilgan inson aqlidan o‘zga narsa emas, deb baxoladi. Uning asosiy asari «Xristianlikning moxiyati» nomli kitobida qayd etilganidek, tafakkur insondan tashqari, unga bog‘liq bo‘lmagan xolda mavjud bo‘lishi mumkin emas, chunki u moddiy narsa – inson miyasi faoliyati bilan bog‘liq, miyaning maxsulidir. Shuning uchun tafakkur, ong ikkilamchi, materiyaning in’ikosidir. Feyerbax materializmi antropologik tabiatga ega, chunki uning markazida inson, insonning tabiat bilan aloqadorligi masalasi turadi. Feyerbaxning fikricha, «Yangi falsafa insonni, shu jumladan, tabiatni falsafaning birdan-bir universal va oliy predmetiga aylantiradi». Mutafakkir inson tabiati, jamiyat, din, tarixiy taraqqiyotning maxsuli ekanligini tushunib etmadi, shuningdek, u Gegel dialektikasining mantiqini ham etarlicha baxolay olmadi. Shunga qaramay, Feyerbaxning falsafa markaziga mavxum g’oyalar, umuman inson xaqidagi masalalarni emas, balki jonli, konkret jamiyat kishisi muammosini quyganligi, uning antropologik materializmi falsafiy tafakkurning keyingi taraqqiyotiga sezilarli ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.

Xulosa qilib aytganda, garb falsafasi boy tarixga va an’analarga ega.Unda yuz yillar mobaynida shakllangan va rivojlanib kelgan g‘oyalar va ta’limotlar insoniyat ma’naviy mulkining ajralmas qismiga aylangan va XXI asrda xam insoniyatga xizmat qilib kelmoqda.

IV. Xozirgi davr insoniyat tarixida misli ko‘rilmagan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy-texnikaviy o‘zgarish va taraqqiyot davri xisoblanadi. Tabiatni, jamiyatni, insonning o‘zini o‘rganish soxasida qo‘lga kiritgan muxim yutuqlar kishilarning dunyoqarashi, tafakkur uslubida ham jiddiy sifat o‘zrgarishlariga olib kelmoqda. An’anaviy (klassik) tafakkur uslubi urnini noan’anaviy tafakkur uslubi, ilgarigi an’anaviy falsafiy muammolar urnini yangidan-yangi va turli-tuman falsafiy muammolar egallamoqda. An’anaviy falsafada aql-inson moxiyatini belgilovchi narsa, deb talqin qilingan bo‘lsa, endi ratsionalizmga qarshi insonning mavjudligi muammolari, uning noratsional moxiyati masalalari ilgari surilmoqda. Ilgari ma’rifatchilik g‘oyalari ustun qo‘yilgan bo‘lsa, endilikda inson xuquqlariga e’tibor kuchaydi. Ilgari falsafa ko’proq umumiy va mavxum narsalar ustida baxs yuritgan bo‘lsa, xozirgi davrga kelib mavxumlikdan aniqlik tomon xarakat kuchaydi, umumiy emas, aniq-ravshan masalalarni xal qilishga e’tibor ortdi.

XXI asrga kelib, falsafadagi an’anaviy muammolarning axamiyati va mavqei o‘zgarganligi shunda xam ko‘rinmoqdaki, ko‘pgina falsafiy oqimlar va ta’limotlar o‘zlarining an’anaviy falsafaga qay darajada a’loqador ekanliklarini ta’kidlab ko‘rsatish maqsadida nomlarga «neo», ya’ni «yangi» qo’shimchasini qo‘shib ishlatishni afzal bilmoqdalar, masalan, neokantchilik, neotomizm, neogegelchilik, neoplatonizm va xokazolar. Xozirgi zamon falsafiy ta’limotlarining fan bilan a’loqadorligi sohasida ham o‘zgarishlar yuz berganligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Zamonaviy fan mavjud barcha ijtimoiy muammolarni xal etishga qodirligini e’tirof etuvchi stsiyentizm (lotincha. tarjimada- «fan») hamda fan taraqqiyoti jamiyat hayotiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin deb hisoblovchi antistsiyentizm oqimlari shular jumlasidandir. Masalan, ekzistentsializm, Frankfurt ijtimoiy-falsafiy maktabi, Rim klubi, shuningdek, ba’zi diniy-falsafiy oqimlarning fanga munosabati ana shunday birmuncha sovuqqon bo‘lsa, antistsiyentizmning boshqa va ashaddiy tarafdorolari xatto fan-texnika taraqqiyotini umuman cheklab-chegaralab quyish g‘oyasini o‘rtaga tashlamoqdalar. Darhaqiqat, fan - texnika taraqqiyotining insoniyat uchun jiddiy xavf tugdirayotgan jixatlari ham yo‘q emas. Shu ma’noda ilmiy-texnikaviy inqilob natijalarini nazorat ostiga olish, xavfsizlikni ta’minlash masalalari o’ta muxim va xaqqoniy talabdek tuyo‘ladi, ammo bular fan taraqqiyotini tuxtatish uchun asos bo‘lolmaydi.

Xuddi stsentizm va antistsiyentizm o‘rtasida bo‘lgani singari, xozirgi davr jaxon falsafasida ratsionalizm va irratsionalizm, antropologizm va naturalizm, materializm va idealizm o‘rtasida baxs-munozaralar davom etib kelmoqda.