Ma’mur qahhorov

Milliy qadriyatlar – millat tarixi, mavjudligi va taqdiri uchun hayotiy ahamiyatga ega qadriyatlardir. Millat yashar ekan, milliy qadriyat ham bo‘ladi. Millat ravnaqi – milliy qadriyatlar ravnaqi, milliy tanazzul – milliy qadriyatlar tanazzuli. Milliy qadriyatlarda ushbu millatning ongi, hayot tarzi, ma’naviy va moddiy faoliyati gavdalanadi.

Umuminsoniy va milliy qadriyatlar umumiylik va juz’iylik sifatida biri-ikkinchisini taqozo etadi, biri ikkinchisidan ayri holda yashay olmaydi. Umuminsoniylik – bu shunday ummonki, unga milliylik daryo va irmoqlari muntazam toza obi – hayot eltib, qurib qolishidan saqlaydi. O‘z navbatida, milliy qadriyatlar umuminsoniy qadriyatlarning hayotbaxsh zaminida ildiz otmasa, undan oziqlanmasa, ular ham xalokatga maxkum.

O‘zbekona milliy qadriyatlarimiz ildizlari qariyb uch ming yillik tarix qa’riga borib taqaladi. Ajdodlarimiz muqaddas deb bilgan qadriyatlar ilk yozma matni eramizdan oldingi birinchi ming yillikda dunyo ko‘rgan «Avesto»da jamlangan. Er, suv, olov va ko’k tangrilari ustidan quyosh bosh ilox, u o‘zga tangrilarga nom bergan, vazifalarini tayinlagan, payg‘ambar zardusht orqali o‘z kalomini odamlarga ham etkazgan. Osoyishtalik, falokat, ma’murchilik, urushlar-barcha–barchasi Oliy iangri marhamatidan yoki qaxridan.

Qadim Turonzaminda milliy qadriyatlar nafaqat zardushtiylik, balki boshqa diniy va falsafiy ta’limotlar, chunonchi, islomning, tasavvuf falsafasining kuchli ta’sirida shakllangan. Markaziy Osiyo xatto buddaviylik dini ta’siridan ham bebahra qolmagan. Bu erda vujudga kelgan diniy oqimlar vaqti kelib qo‘shni mamlakatlarga ham tarqalgan. Butun sharq olami extirom bilan tilga oladigan ko‘plab sufiy ustozlar (A.Navoiy «Nasoyim-ul muhabbat» asarida tasavvuf ahllari bo‘lmish 770 avliyo haqida ma’lumot beradi) ning ham tag zoti shu o‘lkadan ekanligi e’tiborga molik.

Milliy – madaniy qadriyatlarimiz tarkib topishida islomning mukaddas kitobi – Qur’oni Karim bilan bir qatorda Muhammad paygambarning so‘zlari va ko‘rsatmalarini o‘zida majussam etgan hadislar aloxida o‘rin tutadi. Hadislarda dunyoviy qadriyatlarga ham keng o‘rin berilgan. Ushbu axloqu-odob qomusini yaratishda vatandosh allomalarning xizmati benihoya ulug bo‘lganligi ham iftixorli. Chunonchi, atoqli muxaddis Imom al-Buxoriy (819-870) islomiy odam xulqi va tafakkur tarzini belgilab berishda kuchli ta’sirga ega besh mingdan ziyod xadisga tartib berib, o‘z faoliyati bilan dini islomda butun boshli yangi mazxabga asos solgan.

Islom va islomiy falsafa inson ma’naviy – ruhiy kamoloti, botiniy mukammalligi bilan bog‘liq qadriyatlar rivojiga keng yo‘l ochdi, ammo ikkinchi tomondan, ko‘proq duolar bilan band bo‘lib, moddiy – iqtisodiy qadriyatlar rivojini ta’minlay olmadi, xatto, ba’zan bu qadriyatlar oyog‘iga kishan bo‘ldi: iqtisodiyotda tovar – pul munosabatlari islomga moslashtirildi, masalan, sudxo‘rlik man qilindi. Bu esa kapital jamg‘arilishi, moliya – kredit, bank tizimlari rivojiga to‘siq bo’ldi. Natijada iqtisodiy munosabatlar o‘rta asrlar darajasida qolib ketdi. Islomga xos tavdiliya – tekischilik, tenglashtirish tamoyili shaxsiy tashabbusni jilovladi. Shariyat me’yor va qoidalari, olloh tolmonidan berilgan deya uqtirilgani sababli, ming yil davomida deyarli o‘zgarishsiz saqlanib qoldi. Shular oqibatida jamiyatda turg’unlikka, an’anaviylikka moyillik kuchaydi, islom sharqi kapitalistik iqtisodiy munosabatlar tulqinida ilgarilab ketgan garbdan sezilarli orqada qoldi. Xususan, XVI asrga kelib Markaziy Osiyo xalqlarining iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy xayotida parokandalik sodir bo’ldi. Feodal tarqoq va ko‘p sonli xokimiyat da’vogarlari o‘rtasidagi muttasil urushlar temuriylar qudratini susaytirdi, bu davrda nafaqat iqtisodiy qadriyatlar, shu bilan birga mintaqa ilm – fani, falsafasi, umuman ma’naviy qadriyatlari ham quvginga uchradi, ular urnini xurofot va bid’at egalladi. XVII – XIX asrlar ham shu jixatdan mintaqamizdagi tarqoqlik va parokandalikka deyarli barham bera olmadi, kapitalizm an’anaviy, konservativ jamiyatga aylangan Markaziy Osiyoni «chetlab» o‘tdi, u tom ma’nodagi yirik savdo yo‘llari va jahon bozoridan chetda qolib ketdi. Bu esa xalqimizning tadbirkorlik, uddaburronlik, omilkorlik, iqtisodiy tafakkur kabi qadriyatlari sustlashuviga sabab bo’ldi.

Bugun O‘zbekistonga ob’ektiv zaruriyat tarzida bozor iqtisodiyoti, uning beshafqat, ammo odil qonunlari, tamoyili krib keldi. Uning ijtimoiy – yangilovchilik moxiyati keng miqiyosdagi xususiy tashabbus va tadbirkorlikka, tovar – pul va moliya – kredit munobatlariga tayanadi, binobarin, islom dini va falsafasi targib etuvchi mo’minlik, kamsuqumlik, muloyimlik, o‘z qalbiy kamolotini ko‘zlash bilangina chegaralanish kabi ma’naviy – axloqiy qadriyatlar bilan zamonaviy ustuvor iqtisodiy qadriyatlar o‘rtasida ziddiyat mavjudligini payqash qiyin emas.

Demak, milliy va umuminsoniy qadriyatlar mutanosibligi buzilgan yoinki ular o‘rtasida muayyan ziddiyatlar yuzaga kelgan chog‘da milliy qadriyatlar umuminsoniy mazmun bilan boitiladi, tuldiriladi.

«Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq – degan edi O‘zbekiston prezidenti I.A.Karimov o‘zining «O`zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida» nomli asarida, - ajdodlarimizning ko‘p asrlar mobaynida yaratib kelgan g’oyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy merosini tiklash davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi». Millat ma’naviyati, aql – itdroki, shuuri, o‘zligi uning ona tili, ana’nalari, ruhiyatida jamlangan, shu bois milliy qadriyatlarni tiklash, uning milliy xis-tuygularini, g‘urur va iftixorini o‘stirish demakdir.

Odatiy qadriyatlardan butunlay yangi qadriyatlar tizimiga o‘tish xamma vaqt ziddiyatli, u ma’naviy-ruhiy iztiroblar orqali kechishi tabiiy. Yangi ijtimoiy qadriyatlar xali tushunarsiz va begona bo‘lgan sharoitda ko‘pchilik o‘zi ko‘nikkan shaxsiy qadriyatlar doirasida qolishga moyil bo’ladi. Aksariyat empirik zaminga ega bu kundalik qadriyatlar ijtimoiy qadriyat va meyorlarga mutanosib bo‘lmasligi ham mumkin. Biroq inson o‘zoq vaqt o‘z shaxsiy qadriyatlari olamida biqinib yashay olmaydi, shu bois u ertami – kechmi murakkab xayotiy vaziyatlarda xam suyanch bo‘la oladigan ijtimoiy qadriyatlarga ega bo‘lishi zarur. Yangi demokratik jamiyatda u qadriyatlarni o‘zi tanlab olish xuquqiga ega bo‘ladi. Qadriyatlarni tanlab olish erkinligi ham shaxs, ham millat darajasida yakkalikdan — umumiylikka va eng umumiylikka, aniqrog‘i, individual, shaxsiy qadriyatlardan – ijtimoiy qadriyatlarga, milliy qadriyatlardan – umumbashariy qadriyatlarga tomon yunalgan, ob’ektiv va sub’ektiv omillar bilan bog‘liq murakkab jarayondir.

Sho‘ro davrida asil o‘zbekona qadriyatlarimiz, olamga mashxur o‘zbekchilik fazilatlari millatning o‘zi kabi qatag‘on qilingan, kamsitilgan, «sotsialistik qadriyatlar» ga qarama – qarshi qo’yilib, yuzaki va jo‘n talqin qilingan bo‘lsa, mustaqillik yillarida ularni tiklash, bilish va o’rganishga keng yo‘l ochildi. Jahon bugun o‘zbekni taniyotgan va tan olayotgan ekan, avvalo milliy qadriyatlarning, millatni-millat, xalqni-xalq qilib jipslashtiruvchi qudratli omil ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi.