Mamleketlik universiteti jumanov m. A

3.2. Temperatura ham ошй tiri organizmler ushm ahmiyeti
Jer juzinde organizmlerdin osiwi, k
6
beyiwi, rawajlamwi 
hkm
tarqahwi 
tiykargi 
ekologiyahq 
faktorlardin 
biri 
bolgan 
temperaturaga, onm issiliq mugdarma ham de turli tabiyiy 
zonalarda waqit boymsha ozgerip tunw m a baylanisli.
Ekvatorda temperatura jil dawammda ham bir sutka 
dawammda onsha ozgermeydi. Biraq ekvatordan arqaga yamasa 
qublaga bagdarlangan saym tegislik jerlerde har 
100
km. ge 
temperatura 0,5-0,6°C qa ozgerip baradi. Bunday ozgeriwler jer 
sharmin tawli boleginde ham har 
100
m biyiklikte koterilgende 
juz beredi. Demek, barliq osimliklerdin tirishilik processleri usi 
turdegi ozgeriwler menen baylanisli halda otedi. Asirese, 
osimliklerdin tarqaliwmda bunday ozgeriwler ayriqsha rol 
oynaydi. Usi sebeplide jer sharmin tegislik boleginde ushiraytugm 
osimlikler ham olar payda qilatugin qaplam uyrenilgende bir 
neshe klimat zonasina, atap aytsaq: Arqa polyar, tundra, togay, 
dala, 
sh61, 
subtropikaliq, 
tropikaliq siyaqli 
geografiyahq 
zonalarga bolip uyreniledi. Klimat zonalan:
1. Ekvator
2. Tropikaliq
3. Subtropikaliq
4. Orta klimat
5. Polyar
Temperatura adette jer sharmin qurgaq boleginde biraz 
ozgerip turadi. Suw ortahgmda bolsa bunday ozgeriwler, asirese 
sutka dawammda jiida aste ozgeredi.
Uluwma alganda, kopshilik tiri organizmler omiri 0°C tan 
50 С qa joqari bolganda tirishilik processleri keskin darejede 
paseyip qaladi. Demek, tiri organizmler omirine temperatura 
optimum, minimum, maksimum darejede tasir etedi. Maselen, 
bakteriyalardm aym m wakilleri 70-90°C temperaturada ushiraydi; 
sporalan 120-140 С qa shidamli boladi.
A ym m suw otlardm omiri 0°C dan tomen bolgan temperatura 
tasirinde normal otedi. Kok jasil, diatom ham jasil suw otlardm 
ayinm wakilleri 73-93°C li qaynar bulaqlarda normal osiwi
80

---

aiuqlangan. Butman korinip turipti, organizmler turli temperatura 
diapazonma iye ham olar turli jollar menen iykemlesedi.
Qorshagan ortaliqtm jilliliq halati temperatura arqali 
korinedi. Temeratura bolsa 100°C Celsiy shkalasi menen 
belgilenedi. 
Geografiyahq 
zonalardin 
jilliliq 
penen 
tamiynlengenligi uluwma klimat korsetkishleri menen belgilenedi. 
Bularga jaydm ortasha jilliq temperaturasi, ortasha ayliq 
temperatura, absolyut minimum, en issi ham en suwiq aylardm 
ortasha temperaturasi kiredi.
Kenislikte temperatura jiida ulken darejede ozgerip turadi. 
Misali, Antarktikanm muzli shollerinde temperatura - 
88
°C qa 
tomenlese, jer jiizinin suwsiz shollerinde jaz mawsiminde saya 
jerlerde 58°C qa koteriledi.
Birdey jasaw sharayatinda jazgi ham qisqi temperatura 
arasindagi ekstremal temperatura 80°C ti qurawi mumkin. Orta 
Aziya sholinde temperaturanm kiinlik terbelisi 50°C qa baradi. 
Ekvator sizigmdagi Galapagos atawlannda har qanday aydm 
ortasha temperaturasi 27°C qa ten.
Orta Aziyanm turli rayonlarmdagi temperaturanm tiri 
organizmler turlerinin ozgeriwine tasirin aniqlap aliw mumkin. 
Temperatura korsetkishi teniz qaddine salistirmali turde alingan 
bolsa, jilliq ortasha temperaturam esaplawda har 
100
m ushm
0,53°C, yanvar ayi ushm 0,40°C ham iyul ayi ushm bolsa 0,61°C 
qa tuwri keletugm koefficent almgan.
Jilliq izotermler shama menen ekvator sizigma tuwri kelse 
de, ozgerisler kontinental hawa massasimn hareketi menen 
baylanisli. Arqa yanm shar qubla yanm sharlarga qaraganda 
issiraq: ortasha jilliq izoterm (30°C) arqa ham orayliq Afrikadan 
otedi, somn ushm da bul materik Issi klimatli bolip keledi.
Tropikaliq zonalarda temperaturanm kiin dawammda ozgerip 
turiwi, onm jil dawammdagi ozgerisinen ustin keledi. Tropikaliq 
emes zonalarda issiliq rejimi jil dawammda amq pariqlanadi, 
yagmy arqa yanm sharda yanvar ей suwiq, iyul bolsa en issi ay 
esaplanadi. Qubla yanm shar bolsa bunm kerisi. Qubla yanm
shardm kop bolegi okeanlar menen bant bolganligi sebepli, 
yanvar ham iyul aylarinm izotermleri bir-birine tuwri bolsa, arqa 
yanm sharda materik massasimn bar bolganligi ushm izotermnin
81

---

jonelisli sizigi ozgerip turadi. Misali, yanvar izoterm 0° Evropani 
kesip, 46°C tan 71° arqa kenisliktin arqa-qubla jonelisinen otedi. 
60 parallelde temperaturanm ortasha ozgerisi +5°C tan (qubla 
Norvegiya) -38°C (-55°C, Sibir) qa jetedi, parqi 43-60°C qa tuwri 
keledi.
Jer juzinde ushirasatugm tiri organizmler -200°C tan +100°C 
qa shekem bolgan temperaturada ushirasadi. Biraq kopshilik 
turlerdin tirishilik iskerligi m&lim bir shenberde otedi.
Organizmlerdin osiwi, kobeyiwi, olardin denesinde bolip 
6
tetugm processler ham de zat almasiwdm otiw tezligi de 
temperaturaga baylanisli, yagniy temperatura 10°C qa shekem 
koteriliwi menen belgili bir shegaraga shekem organizm 
denesindegi reakciya 2-3 marte tezlesedi. Bum Vant-Goff mzami 
dep te ataydi.
Temperatura tasirinde tirishiliktin shegarasi 0°C tan 50°C qa 
shekem dep belgilenedi ham usi shegarada belok, ferment, 
vitamin ham basqa zatlardm duzilisi ham funkciyasi buzilmaydi.
Biraq, je r juzinde ushirasatugm tiri organizmlerdin tirishilik 
shegarasi biraz ken bolip keledi:
2
-keste
Organizmlerdin temperatura boymsha tirishilik shegarasi
Temperatura, °C
Qunqliq
Teniz
Dushshi suwlar
Minimal
70
3,3
0
Maksimal
55
35,6
95,5
Amplituda
125
38,9
95,5
Joqaridagilardan malim bolganmday, asirese qurgaqliqta 
ushirasatugm 
osimlikler 
ushm 
temperaturanm 
ozgeriw 
amplitudasi biraz joqan (125°C).
Jer juzinde jilliliq deregi - Quyash nurmih energiyasi ham jer 
astinan koteriletugin jilliliq esaplanadi. Ortaliqtm temperaturasi 
tuwndan-tuwn quyash jaqtiligi menen baylanisli. Lekin, belgili 
bir darejede basqa faktorlar da bar. Misali, belgili bir jasaw
ominm temperaturasi, topiraqtm jaqtihqti jutiw qabiliyeti, jilliliqti 
otkeriwi, jilliliqti uslawi, tiinde jilliliq shigariwi, igalliqti uslawi 
ham de hawanm bulitligi, tenizdin issi yaki suwiq agimlarmin
82

---

jik|in ham uzaqligi tasir qiladi. Bahar ham jaz mawsimlerinde 
topiraq ham suw hawizleri tarepinen issiliqti jutip, qabil qilip, 
gti/de ham qista aste-aqm n ortahqqa shiganw i orta ham jo q a n
kcnisliklerde temperaturanm m aw sim ler boymsha ozgerisin biraz 
Iciilcstirip turadi. Tem peraturam n w aqit ham makan boym sha 
mteracion ham aste-aqm n 
ozgerip tunw m an biologiyaliq 
organizmler 
6
zlerinin tirishilik cikllarm da unemli paydalanadi.
Tirishilik iskerligi jo q a ri temperaturaga maslasqan turler 
tcrmofil toparlarga kiredi. Biraq, suw otlan, bakteriyalar, 
/iimamqlar, jawm qurtlari, kop ayaqlilar, mollyuskalar, hatteki 
hahqlardm aymm wakilleri b iraz tom en temperaturada (-8-10°C), 
qar ham muzlardm listinde de ozlerinin tirishiligin saqlap qaladi. 
Sunday organizmlerge kriofil organizmler (suw otlarinan 
Chlamydomonas nivalus, D iatom a hiemale) dep ataladi. Olardin 
denesindegi kletka ham toqim alardagi zatlar suwigan halda 
boladi. Rriofiller Arktika, A ntarktida, Tundra ham joqari tawli 
rayonlarga tan organizmler esaplanadi.
Kopshilik mikroorganizmler ozlerinin termofillik qasiyetleri 
menen panqlanadi. M isali, 87-90°C h Xoja Obigarm issi 
hulagmda bakteriyalar h am suw otlar