Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Biolyuminescenciya 
haywanlar tirishiliginde belgili bir 
darejede ekologiyahq signal rolin atqaradi. Biolyuminescenciya 
bul haywanlardm jaqtiliq shiganw, nur shashiw qabiliyeti bolip 
esaplanadi. Bul jagday haywanlardm sirtqi ortaliq jagdaylanna 
juwap retinde, denesindegi quramali organikahq birikpeler 
lyuciferinlerdin 
katalizatorlar, 
lyuciferazlar 
jardeminde 
oksidleniwinen jiizege keledi.
Kopshilik lyuminescenciyali haywanlarda quramali diiziliske 
iye bolgan amawli jantiwshi organlar payda boladi. Jaqtiliq 
signalm bahqlar, bas-ayaqlilar, mollyuskalar ham basqa suw 
organizmleri shigaradi. Jaqtiliq signallan organizmlerge jm isiy 
wakillerin tabiwda, jirtqishlardi qorqitiwda, pada haywanlarga 
bagdar korsetiwde, aziqlamw ushin oljam ilindiriwde ekologiyaliq 
xizmet qiladi.
Kopshilik teiiiz organizmlerinen, bakteriyalardan baslap 
omirtqali haywanlarga shekem nur shigariw qabiliyetine iye. 
Hazirgi kiinge shekem apiwayi diizilgen haywanlardm 50 turi, 
ishek quwislilardm-100, mollyuskalardin-150, qurtlardin-50, 
shayan tarizlilerdin-140, baliqlardm-100 turi nur 
shigariw
78

---

qabiliyetine iye ekenligi aniqlangan. Dushshi suwlarda nur 
shigaratugm organizmler jiida az. Olarga misal etip, 
Jam
Zelandiya darya ham kishi daryalarinda ushirasatugm shillequrt 
(Latia neritoides) ham ayinm bakteriyalardi (Vibrio abensis, V. 
phosphorescens) misal qilip aliw miimkin.
Bakteriyalar tarepinen shigarilatugln nurlar kok ham kok- 
jasil rende bolip, 480-490 mmk uzmliqqa iye. Bir bakteriya 
shigaratugm nurdin kiishi 2-1,5
14
lk ga ten. Lyuciferinnin 
oksidleniwinen shiqqan energiya issiliq payda etiwge jumsaladi. 
Organizmlerden shigarilatugln jaqtihqtm 80% ke jaqim 450-550 
mmk atirapmda.
Kopshilik 
organizmlerdin 
nur 
shigariw 
qasiyetleri 
natiyjesinde tenizlerdin nurlaniwi baqlanadi. Maselen, 30- 
meridianda 50° arqa kehlikten tap 20° arqa kenislikke shekem 
tenizdin nurlanip tunw i giizetiledi. Qublaga qaray tenizdin 
nurlamwi kemeyip, ekvatorial suwlarda uluwma bul jagday 
giizetilmeydi. Biolyuminescenciyamn maksimal aktivligi 50-200 
m terenlikke shekem baradi. Tenizdin jaqtihq nurlaniwi, asirese 
ol jerde ushirasatugm organizmlerge mexanikaliq tasir korsetilgen 
waqitta giizetiledi, yagniy kemeler jiizip otip ketkennen keyin olar 
qaldirgan suw tolqmlan juda jaqti bolip nurlamp turadi. Suw 
tolqinlangan waqitta ham tiinde suwdm uzaqtan nur shiganwi 
korinedi.
Jer-hawa 
ortahgmda 
suw 
sharayatma 
sahstirganda 
lyuminescenciya az baqlanadi. Jer-hawa sharaytmda nurlaniw tek 
janliklerde gana ushiraydi. Maselen, nurlamwshi qohizlar 
(Lampyridae) ozlerinen tiinde bir-birine kerekli wakiller tabiw 
ushm korinei;-k
6
rinbes nur shigaradi.
Solay etip, jaqtiliq osimlikler ushm fotosintez processinen 
baslap, biosferada energiya ham organikaliq zat payda etiw ushm 
kerek bolip, haywanlar ushm bolsa, ortahq ham ondagi basqa 
maqluqlar menen bolatugm miinasibetlerinde xabarshi rolin 
atqaradi.
79

---