Reje: kirisiw tiykarg’i bólim

TEMA: ÓZBEKSTANDA SUD-HUQIQ REFORMALARI

REJE:

KIRISIW
TIYKARG’I BÓLIM

I. OZBEKSTANDA SUD-SISTEMASININ’ JUZEGE KELIWI
II.GAREZSIZLIKTEN HAZIRGI KUNGE DEYIN SUD-SISTEMASINDA KIRITILGEN ÓZGERISLER
JUWMAQLAWSHI BÓLIM
PAYDALANILG’AN ÁDEBIYATLAR


KIRISIW

Mámleketimizde sud-huqıq sistemasın reformalaw, jınayiy jazani liberallastırıw boyınsha arnawlı jumıslar ámelge asırılıp kelinbekte. Bul reformalar mánisinde insanlardıń huqıq hám mápin qorǵaw hám de sudtın’ ǵárezsizligin támiyinlew arqalı olardıń kúshli puqaralıq jámiyetti hám demokratiyalıq huqıqıy mámleketti qáliplestiriwdegi rolin asırıw maqseti sáwlelengen bolıp tabıladı.

Bunı ǵárezsizlik jıllarında qolǵa kiritilgen nátiyjeler mısalında da kóriw múmkin. 1991-2000-jıllarda xalqımızdıń tariyxtan qáliplesken milliy hám materiallıq qásiyetlerinen kelip shıǵıp, siyasiy demokratiya hám erkin ekonomikaǵa erisiw strategiyası islep shıǵıldı. Nátiyjede mámleketimiz tariyxında birinshi ret Konstituciyalıq sud dúzildi hám de sud hákimiyattiń strukturalıq bólegi retinde xojalıq sudi duzildi. Sudti mámleket hákimiyatınıń ǵárezsiz strukturalıq bólegi retinde qáliplestiriwge qaratılǵan nızam hújjetleri islep shıǵılıdi hamde turmista qollanila basladi.

2001 — 2005-jıllarda bolsa reformalar kólemi jáne de keneydi. Anıqraq aytqanda, jınayat nızamın liberallastiriw, sud hákimiyat ǵárezsizligin támiyinlew, sud qararları atqarılıwın jetilistiriw boyınsha zárúrli qádemler qoyıldı. Atap aytqanda, 2001-jıl 29-avgustda " Jınayiy jazalardıń liberallastiriliwi munasábeti menen Ózbekstan Respublikasınıń Jınayat, Jınayat -protsessual hám Hakimshilik juwapkerlik haqqindag’i kodekslerine ózgertiw hám qosımshalar kirgiziw haqqinda"gi nızamnıń qabıl etiliwi sud-huqıq salasında jańa bet ashtı. Qalaberse, sud procesine xalqımız mentaliteti, tolerantlıǵına sáykes keletuǵın jarasıw institutı engizildi. Sud-huqıq reformalarınıń keyingi basqıshında ámelge asırılǵan eń úlken tariyxıy waqıya — bul, ólim jazosining biykar etiliwi boldı.Birinshi Prezidentimizdiń 2005-jıl 1-avgustdaǵı " Ózbekstan Respublikasında ólim jazasın bıykarlaw haqqindagi"gi pármanına muwapiq, 2008-jıl 1-yanvardan Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksinen ólim jazasi shıǵarılıp, ornına ómirlik azatlıqtan ayiriw jazasi kirgizildi. Biraq bul jaza hayallarǵa, on segiz jasqa to'lmasdan jınayat etken shaxslar hám alpıs jastan asqan er adamlarǵa salıstırǵanda qollanilmaydi. Sonıń ózi-aq bul jaza túrin qóllawda insaniyliq principi tiykarǵı kriterya etip alınǵanlıǵın kórsetip turıptı.

I. OZBEKSTANDA SUD-SISTEMASININ’ JUZEGE KELIWI
Sud házirgi Ózbekstan aymaǵında mámleketshilik atributı retinde óziniń kóp ásirlik tariyxına iye. Sud uzaq ótken zaman 3- 3,5 mıń jıl aldın qáliplesiw dáwirinde qanday bolǵanlıǵı haqqında isenimli maǵlıwmatlar bizgeshe jetip kelmegen. Ulıwma alǵanda, Orta Aziya xalıqlarınıń áyyemgi materiallıq -xojalıq dárejesi xarakteristikasınan, úrp-ádetlerinen kelip shıǵıp sonı aytsa boladı, sudlaw minnetlemeleri húrmetke iye, bay turmıslıq tájiriybege iye bolǵan jámiyet aǵzaları tárepinen ámelge asırılǵan. Tartıslı máseleler boyınsha olar tárepinen bildirilgen pikirler, qabıl etilgen qararlar barlıq tárepinen qabıl etilgen bolıp májburiy xarakterge iye bolǵan.

Ózbekstan aymaǵında, derlik XIII ásir dawamında shariat nızam qaǵıydalarına tiykarlanǵan qazılıq sudi, xalıq úrp-ádet normalarına tiykarlanǵan biy sudi ámelde bolǵan.

XIX-ásirdiń ekinshi yarımında (Orta Aziya Rossiya tárepinen qosıp alınǵanınan keyin) patsha zalım húkimeti bul jerde Rossiya nızamshılıǵına tıykarlanıp jumıs jurgiziwshi ózleriniń sud shólkemlerin engizdi. Barinen burın olar puqaralıq islerdi hám de Rossiya puqaralarina mápleri menen baylanıslı islerdi kórip shıqqan. Keyinirek bolsa, olardıń kepillikine barlıq saldamlı dawlar tuwrısındaǵı hám de nızam azatlıqtan juda etiw jazasin názerde tutqan jınayatlardı kórip shıǵıw qosılǵan.

Oktyabr awdarıspaǵı sud sistemasına da óz tásirin ótkerdi: nátiyjede jańa sud hám tribunallar engizildi. Olar, birinshi direktivalarda belgilengeni sıyaqlı, ózleriniń «proletarlik ongi»ga tıykarlanıp islerdi kórip shıqqan. Olarǵa óz iskerliginde patsha Rossiyası nızam hújjetlerinen paydalanıw huqıqı da berilgen edi, eger bul nızam hújjetleri revolutsiya máplerine qarsı kelmese.

Sudyalar hám basqa sud shólkemleri ulıwma qáte etpeytuǵın, qatań repressiyashı hám hesh gumanlanbaytugin etip oylanǵan edi. Olardı basqarıw tek ǵana ulıwma kórsetpeler beriw hám de konkret jumıslarǵa tuwrıdan-tuwrı aralasıw arqalı ámelge asırılǵa
II.GAREZSIZLIKTEN HAZIRGI KUNGE DEYIN SUD-SISTEMASINDA KIRITILGEN ÓZGERISLER
Sud sistemasındaǵı reformalardı eki dáwirge bóliw múmkin:

1) 1991—2016-jıllar; 2) 2017—jıldan keyingi dáwir. Dáslepki dáwirde Ózbekstan Respublikası sud sistemasına bes jıl múddetke saylanatuǵın tómendegi sudlar kirgen:

• 
  Ózbekstan Respublikasınıń Konstituciyalıq sudı;
  
• 
  Ózbekstan Respublikasınıń Joqarǵı sudı;
  
• 
  Ózbekstan Respublikasınıń Joqarǵı xojalıq sudı;
  
• 
  Qaraqalpaqstan Respublikası puqaralıq hám jınayat isleri boyınsha
  

joqarǵı sudları;

• 
  Qaraqalpaqstan Respublikası xojalıq sudı;
  
• 
  puqaralıq hám jınayat isleri boyınsha wálayat hám Tashkent qalası
  

sudları;

• 
  puqaralıq hám jınayat isleri boyınsha rayonlar aralıq, rayon, qala
  

sudları;

• 
  wálayatlar hám Tashkent qalasınıń xojalıq sudları;
  
• 
  áskeriy sudlar.
  

Ǵárezsizliktiń daǵaza etiliwi menen baslanǵan, jámiyettegi demokratiyalıq ózgerisler suddıń mámleket shólkemleri ishindegi roli hám áhmiyetin qayta túsiniwge alıp keliwi gumansiz. Ǵárezsiz Ózbekstan Konstituciyasiniń qabıl etiliwi sud sistemasınıń jańalanıwı ushın, onıń demokratlasiw ushın turtki boldı. Birinshi dárejeli wazıypa bolıp sudtin’ repressiyashılıq mashinası retindegi rolin joq etip, onıń demokratiyanıń zárúrli belgisi bolǵan insan huqıqların qorǵawdıń isenimli quralına aylandırıw belgilendi.

Konstituciyalıq normalar sud sistemasın pútin belgilep beredi. Sudtin’ dúziliwi hám iskerlik tártibi arnawlı nızam menen tártiplestiriledi. O'zR Konstituciyalıq sudı iskerligin tártipke salıwǵa qaratılǵan nızamshılıqtıń birinshi akti bolıp 1993-jılı 6-mayda qabıl etilgen «O'zR Konstituciyalıq sudı haqqında»gi nızam esaplanadı. Ulıwma yurisdiksiya sudi sonıń menen birge, xojalıq sudining iskerligi Oliy Majlis tárepinen 1993-jıl 2-sentyabrde qabıl etilgen «Sud haqqinda»gi nızam arqalı tártipke salınǵan. Usı huqıqıy hújjette sud sistemasınıń shólkemlestirilgen tiykarlarınan tısqarı, huqıqıy mámlekettiń ámelde bolıwı ushın zárúr bolǵan belgiler retinde, sudyalardıń ǵárezsizligi hám hesh kimge bo'ysinbaytuģinliģi kepillikleri bekkemlengen.

Insan huqıqların qorǵawǵa qaratılǵan sud hákimiyatin qáliplestiriw, mámlekette social turaqlılıq hám nızamlılıqtı támiyinlew, «O'zR Konstituciyalıq sudı haqqinda», «Sud haqqinda»gi nızamlardıń qabıl etiliwi O'zR sud reforması birinshi basqıshınıń tiykarǵı mazmunın quraydı.

Sudtin’ dúzilisin reformalawdıń ózi totalitar, basqarıw -buyrıqpazlıq húkim súrgen, ideologiya nızamnan ústin bolǵan basqarıw princpınen insan huqıq hám erkinlikleri artiqmashliǵin támiyinleytuǵın, túp demokratiyalıq huqıqıy mámleketke ótiw ushın jetkilikli etpeydi. Onıń ushın huqıqıy tarawda qatar ózgertiwlerdi ámelge asırıw sonıń menen birge, bir qansha jańa nızamlar qabıllaw kerek. Suddıń demokratiyalıqlıǵı, obiektivligi hám barlıq ushın xizmet etiwligin támiyinlew, sud qorǵawı salasın keńeytiw wazıypa etip belgilendi. Sud-huqıq reformaları aldında turǵan wazıypalardı sheshiw maqsetinde 1995-jılı 30-avgustda «O'zR Konstituciyalıq sudı haqqinda»gi nızam jańa redakciyasi qabıllandı.

Sudtin’ kepillikleri sheńberiniń keńeyiwi olardıń hákimiyattıń bólek tarmaǵı bolıp jetisiwi ushın zárúr shárt-shárayatlar payda etdi, bul bolsa olar tárepinen insan huqıqları hám jámiyet huqıqıy koz qaraslarin qorǵawdıń natiyjeliligin asırıwına járdem beredi.

Sud-huqıq reformalarınıń keyingi basqıshındaǵı wazıypalar Ozbekstan Respublikasi Birinshi Prezidenti I. A. Karimov tárepinen Oliy Majilistin’ 2-shaqiriq 6 -sessiyasında anıq etip belgilep berildi: «Huqıqıy mámleketti bekkemlewdiń tiykarǵı baǵdarı bolıp, sud reformalarınıń tereńlestiriliwi, pútkil ádil sudlaw sistemasınıń hákimiyattıń ǵárezsiz úshinshi tarmaǵı retinde demokratlasiwi kerek. Socialliq ómirimizde suddıń demokratiyalıq institut retindegi roli jáne de ósiwi kerek. Sudlaw hám huqıqtı qorgawshi shólkemleri iskerliginiń tiykarǵı mazmunın puqaralardıń huqıqları hám erkinliklerin qorǵaw shólkemlestiriwi kerek. Sud jazalawshı organ bolıp qalmastan, ápiwayı adamlardıń huqıq hám máplerin qorgawshi, haqıyqatinda da ǵárezsiz organ bolıwı kerek». Mámlekette demokratiyalıq ózgerislerdi jáne de tereńlestiriw, puqaralar tárepinen sudqa salıstırǵanda olardıń huqıq hám erkinliklerin qorǵawshısı retindegi munasábetti qáliplestiriw, sud yurisdiksiyasi salasın keńeytiw hám de social ádalat hám nızamlılıqtı támiyinlew degi suddıń rolin asırıw maqsetinde O'zR Oliy Kengashi Ózbekstan Respublikasında sud reformalarınıń rawajlanıwı haqqındaǵı Dásturdi tastıyıqladi.

2000-jıl 14-dekabrde qabıl etilgen “Sud haqqinda”gi (jańa redakciyası) nızamı mámleketimizde sud-huqıq reformalarınıń zárúrli basqıshı boldı. Ózbekstan Respublikası Birinshi Prezidentiniń 2000-jıl 14-avgustdaǵı “Ózbekstan Respublikası sud sistemasın jetilistiriw haqqinda”gi pármanına kore, ulıwma yurisdiktsiya sudinin qánigelesiwi, gumansız, sud tariyxında úlken qádem boldı. Bul pármang’a kore, ádil sud islerinin’ ádalatlı hám waqıtında kórip shıǵilıwın támiyinlew, puqaralardıń huqıq hám erkinliklerin qorǵaw maqsetinde ámeldegi ulıwma yurisdiktsiya sud negizinde tómendegiler dúzildi: Qaraqalpaqstan Respublikası puqaralıq hám jınayat isleri boyınsha joqarı sudi, puqaralıq hám jınayat isleri boyınsha wálayat hám Tashkent qala sudi, puqaralıq isleri boyınsha rayonlarara, rayon (qala ) sudi, jınayat isleri boyınsha rayon (qala ) sudi.

2001-jılı 1-yanvardan baslap O'zR aymaǵında jınayat isleri hám puqaralıq isleri boyınsha sud o’z aldina iskerlik júrgize basladı. Sud hákimiyatinin’ oz aldina tarmaq retinde ǵárezsizligin támiyinlew maqsetinde sud sistemasın reformalaw, ádil sudlawdin sapalı hám operativ ámelge asırılıwı, sud qararlardıń ádalatlı bolıwın támiyinlew máseleleri O'zR Oliy Majlis tárepinen 2-shaqiriq 4-sessiyada «Sud haqqinda»gi jańa redakciyadag’i nızamnıń qabıl etiliwine alıp keldi. Usı nızamnıń tiykarǵı jańalıqlarınan biri bolıp ulıwma yurisdiksiya sudi qánigeliklesiwinin’ engiziliwi, puqaralıq hám jınayat isleri boyınsha ǵárezsiz sudtin’ dúziliwi boldı.

Sud-huqıq reformalarındaǵı keyingi demokratiyalıq ózgerislerdi tereńlestiriwdiń tiykarǵı baǵdarları 2002-jılı 29-avgustda bolıp ótken 2-shaqiriq Oliy Majilistıń 9 -sessiyasında belgilep alındı. Tiykarǵı wazıypa sudtin’ sózde emes, bálki ámeldegi ǵárezsizligin támiyinlew bolıp qalmaqta. Sessiyada, mámleketimiz Birinshi Prezidenti I. Karimov: «Sonı yaddan shıǵarmaw kerek, qay jerde sudyalardıń ǵárezsizligi támiyinlenbese, onda, ádetde, nızam buziladı, onda ádalat bolıwı múmkin de emes»-dep aytıp ótken.

Reformalardıń ekinshi dáwiri Prezident Shavkat Mirziyoevtiń 2017-jılı 21-fevraldaǵı «Ózbekstan Respublikası Sud sisteması strukturasın túp-tiykarınan jetilistiriw hám jumıs nátiyjeliligin arttırıw ilajları haqqında»ǵı pármanı tiykarında ámelge asırılmaqta.

Bul párman tiykarında Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı hám Joqarǵı Xojalıq sudı biriktirilip, puqaralıq, jınayıy, hákimshilik hám ekonomikalıq sudtıń jumıs alıp barıwı salasındaǵı sud hákimiyatınıń birden bir joqarı uyımı — Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı shólkemlestirildi. Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı Áskeriy quramı, Ózbekstan Respublikası Áskeriy sudı, okrug hám aymaqlıq áskeriy sudlar shtat birlikleri Ózbekstan Respublikası Qurallı Kúshleri quramınan Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı sistemasına ótkizildi.

Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2016-jılı 21-oktyabrdegi «Sud-huqıq sistemasın jáne de reformalaw, puqaralardıń huqıq hám erkinliklerin isenimli qorǵaw kepilliklerin kúsheyttiriw ilajları haqqında»ǵı pármanına muwapıq, sudyalıq lawazımına tayınlaw (saylaw) múddetlerine keskin anıqlıq kirgizildi. Yaǵnıy, sudyalıq lawazımına birinshi mártebe tayınlaw bes jılǵa, ekinshi mártebe — on jıl, keyingisinde múddetsiz tayınlaw (saylanıw) imkanı jaratıldı. Bul sudyalardıń jası, tájiriybesi, kásiplik sheberligin esapqa alǵan halda uzaǵıraq múddetke xızmet kórsetiwine kepillik beriledi.

Sud iskerliginde 2021-jil 1-yanvarda qabillanģan “Sud iskerligin jáne de jetilistiriw hám ádil sudlaw natiyjeliligin asırıwǵa tiyisli qosımsha ilajlar haqqinda” Prezident Pármanı ulken orin iyeleydi.

Bul pármange kóre, 2021-jıl 1-yanvardan baslap:

• 
  Sud islerin baqlaw tártibinde kóriw institutın tamamlaw, Ózbekstan Joqarı sudı baslıǵı, Bas prokurori hám olar orınbasarlarınıń sud hújjetleri ústinen baqlaw tártibinde protest kirgiziw huqıqın bıykarlaw ;
  
• 
  jınayat islerin sudta kóriw ushın tayinlaw basqıshında is júzinde qararlardı tartıs principine ámel etken halda tárepler qatnasıwında qabıllaw rejimin belgilew, jınayat isiniń ulıwma tártipte kórip shıǵilıwına tosqınlıq etiwshi faktorlardı operativlik penen anıqlaw hám saplastırıw imkaniyatın beretuǵın dáslepki esitiw basqıshın kirgiziw;
  

tómendegi tártiplerdi engiziw:

• 
  Rayonlar ara, rayon (qala ) sudiniń qararların wálayat hám oǵan teńlestirilgen sud tárepinen, wálayat hám oǵan teńlestirilgen sudniń birinshi instantsiya sudı retinde shıǵarǵan qararların bolsa Joqarı sudtıń sudlaw komissiyaları tárepinen apellyatsiya tártibinde qayta kórip shıǵı
  
• 
  Apellyatsiya tártibinde kórip shıǵılǵan sud qararların Joqarı suddıń sudlov komissiyaları tárepinen kassatsiya tártibinde qayta kórip shıǵıw ;
  
• 
  Joqarı sud sudlaw komissiyaları tárepinen kassatsiya tártibinde kórip shıǵılǵan isler boyınsha shıǵarılǵan sud qararların Joqarı sud baslıǵı, Bas prokuror hám olar orınbasarları protestine kóre kassatsiya tártibinde tákirar kórip shıǵıw ;
  

• 
  mámleket ayıplawshısı ayıplawdan waz keshken táǵdirde reabilitatsiya tiykarlarına kóre jınayat ısın tamamlaw ;
  

• 
  prokuror tárepinen suddıń nızamlı kúshke kirgen hukmi, hal qiluv sheshimi, ajırasıwı yamasa sheshimi boyınsha islerdi, bul jumıslar maydanınan tárepler shaqırıǵı ámeldegi bolǵan haldaǵana, suddan shaqırıp alıp úyreniw;
  
• 
  nızamda názerde tutılǵan jaǵdaylardan tısqarı sudda basqa adamlardıń ǵayratı menen qozǵatılǵan puqaralıq hám ekonomikalıq islerdiń kóriliwinde prokuror óz erki menen qatnasıwın bunnan bolek dep tabiw.
  

JUWMAQLAWSHI BÓLIM

Juwmaqlap aytqanda, mámleketimizde demokratiyalıq reformalardı jáne de tereńlestiriw hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwda huqıqıy tálim hám bilimdi,agartiwshiliqti jaqsılawǵa qaratılǵan ilajlardıń ámelge asırıwdı puqaralardıń nızamǵa boysiniwshiliq sezimin jáne de artıwına xızmet etedi. Óz gezeginde bul dasturdin’ ámelge asırılıwı xalıqtıń insan huqıq hám erkinliklerine salıstırǵanda húrmet menen munasábette bolıwın, puqaralarda nızamǵa boysiniwshiliq seziminiń jáne de artiwin tamiyinlew menen birge puqaralarımızdıń mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan sud-huqıq sistemasın izbe-iz demokratiyalastırıw hám liberallastiriw procesiniń aktiv qatnasiwshisina aylandırıwǵa, jámiyetimizdiń demokratiya jolınan jedel rawajlanıwı jáne bul boyınsha ámelge asırılıp atırǵan reformalardıń tabıslı bolıwın tolıq támiyinleniwine xızmet etedi.

PAYDALANILG’AN ÁDEBIYATLAR

1) Rustamboyev M.H., Tuxtasheva U.A. Huquqni muhofaza qilish organlar: Oliy o`quv yurtlari uchun darslik. -T.: TDYUI, 2012. 578-bet.