Mamleketlik universiteti jumanov m. A

V.V.Alexin qagiydasi. 
1951-jili V.V.Alexin osimliklerdin 
jaylasiw qagiydasin islep shiqti. Bul qagiyda boymsha lgalliqti 
seziwshi arqa osimlikler ozlerinin qubla areallan shegaralarmda 
qiyaliqlardm arqa janbawirlannda jaylasadi. Issihqti seziwshi 
qubla osimlikleri bolsa, arqaga qarap jiljiwi menen qiyaliqlardm 
quyash kushli qizdiratugm qubla janbawirlannda osedi.
V.V.Alexinnin osimliklerdin jaylasiw qagiydasi, osimlikler 
dunyasi wakillerinin tarqahw mzamlihqlanna qarap almgan halat 
bolip, tek quramali ekologiyahq faktorlar ushiraytugm tawli 
jerlerde gana amq giizetiliwi miimkin. Sogan qaramastan 
geobotanikahq izertlewler alip banwda, osimliklerdin tiirler 
qurami ham olardm jaylasiwm amqlawda ahmiyeti ulken.
2.5. Organizmnin makanda jaylasiw qagiydalan
Makan turdin ekologiyahq jasaw jeri bolip, ol sol jerdin 
ekologiyahq faktorlan tasirine iykemlesiwi ham belgili qagiyda 
tiykarinda makanda tarqaladi. Har bir turdin oz makani bolip, ol 
sol makan - yagmy jerin tanlaganga shekem koplep ekologiyahq
65

---

faktorlardin sinaginan otedi. Misali, Aziya shegirtkesi 
(Calli
ptam us asiatica)
batpaqhq jerlerde, Italiya shegirtkesi (
C.italicus
) 
sh61 regionmm boz jerlerine iykemlesken. Shved ham Gessen 
shibmlan danli osimlikler egilgen jerlerde yamasa masaqh 
osimlikler osetugm otlaqlarda ushirassa, kapusta gubelegi 
kapusta, lablebi, noxat, aygabagar egilgen jerlerde ham 
biydayzarlarda ken tarqahp, osimliklerdin har-qiyli keselliklerge 
shalmiwma sebep boladi.
Organizmlerdin jasaw makanlann uyreniw teoriyahq ham 
ameliy ahmiyetke iye bolip, olardi unam h ham unamsiz belgilerdi 
amqlawda, ziyanli tiirlerge qarsi ilajlardi islep shigiwda ulken rol 
oynaydi.
Organizmler tabiyiy ortaliqta ekologiyahq faktorlar tasirinde 
dzleri jasap turgan jerlerdi-makandi turli waqitlarda ozgertedi. Bul 
qagiyda 1966-jih G.Ya. Bey-Bienko tarepinen ortaga taslangan. 
Keyinshelik M.S.Gilyarov yaruslar almasmiw qagiydasin islep 
shiqti. Bunda har-qiyli tur ham har-qiyli tabiyiy zonalarda turli 
yaruslardi iyeleydi. Bul jagday ken tarqahw qasiyetine iye bolgan 
transzonal turlerge tan bolip, olar koplep tabiyiy zonalarda 
ushiraydi.
Organizmlerdin jasaw ormlarimn almasimwi m akannii zonal 
ham vertikal hamde yaruslar almasimwi arqali guzetilse, waqit 
boymsha pasillar ham jil dawammda juzege keledi.