Mamleketlik universiteti jumanov m. A

IfcMPERATURA H A M BASQA FAKTORLAR
9-suwret. Turlerdin ekologiyaliq valentligi (Odum, 1986)
Evribiont organizmlerge 
misal etip haywanlardan: qoiiir 
ayiw, shimshiq, garga, qasqir, osimliklerden - jeken, gumay, 
ajiriq siyaqlilardi korsetiw mumkin. Stenobiont organizmlerge 
misal etip baliqlardan forel, haywanlardan taw eshkisi, saygaq, 
burkit; 
tenizlerdin 
teren jerlerine 
beyimlesken 
baliqlar; 
osimliklerden farfor giiller, orxideyalar; issi bulaqlarga (80-90°C) 
beyimlesken kok-jasil suw otlarinin ayinm tiirlerin korsetiw 
miimkin.
Belgili ekologiyahq faktorlarga sahstirganda organizmler 
tomendegishe sipatlanadi. Temperaturanm ken kolemde ozgerip 
tunw m a 
yaki 
temperaturanm 
joqari 
ham 
tomenligine 
shidamliligina qarap organizmler evriterm ham stenoterm turlerge
59

---

bolinedi. Suwdagi duzlar koncentraciyasma sahstirganda evri ham 
stenogalm, jaqtiliqqa qarap, evri ham stenofot, l^alliqtin 
ozgeriwine sahstirganda evrigidrid ham stenogidrid, olardi 
tarqaliwma qarap evritop ham stenotop organizmlerge bolinedi.
Ekologiyahq evribiontliq yaki stenobiontliq turdin tuwri 
kelgen 
ekologiyahq 
faktorga 
sahstirganda 
beyimlesiwin 
belgilemeydi, sebebi tur har bir ekologiyahq faktorga ozine tan 
halda beyimlesedi. Bul ekologiyahq faktorga sahstirganda tur tar 
ekologiyahq valentlikte bolsa, basqa faktorga jaqsi beyimlesken 
boliwi mumkin. Maselen, bazibir shayan tarizliler, kok-jasil suw 
otlar temperaturaga tar darejede beyimlesken bolip, olar stenoterm 
organizmler gruppasina kiredi, biraq sol organizmler bir waqittin 
ozinde ken shenberdegi koncentraciyali duzli suwlarga shidamli 
bolip, evrigalin organizmler qatarina kiredi.
2.4. Turli ekologiyahq faktorlardin organizmlerge oz-ara
ta siri
Ekologiyahq faktorlar tiri organizmlerge bolek-bolek ham 
bir-birlerinen ajiralgan halda emes, balkim olar quramali 
kompleks tarizinde bir waqitta tasir qiladi. Organizm kompleks 
faktorlarsiz jasay almaydi.
Organizmler har bir ekologiyahq faktordi turlishe sezedi ham 
qabillaydi. H ar bir tur wakili ushm ozine say sharayat kerek. 
Shollerde osetugin osimlikler, ol jerde jasaytugm haywanlar 
temperatura ham qurgaq sharayatqa iykemlesken boladi. Tundra, 
Arktika ham joqari taw regionlanndagi osimlik ham haywanlar 
lgalliqtin fiziologiyaliq kemligine, tomen temperaturaga shidamli 
boladi. Shor suw hawizlerinde ushiraytugm organizmler bolsa 
mineral zatlar koncentraciyasinin joqanhgm turlishe qabillaydi. 
Tiri organizmnin ekologiyahq faktorlarga iykemlesiwi ham olardi 
turlishe qabillawi olardin evolyucion rawajlaniw processinde 
juzege keledi.
Ekologiyahq faktorlar tiri organizimge tomendegishe tasir 
korsetedi.
1. 
Ayinm turler in belgili aymaqtan qisip shigaradi ham 
olardin geografiyaliq jaqtan tarqaliwmin ozgeriwine alip keledi.
60

---

2. Har-qiyli turlerdin rawajlamwma tuwridan-tuwri tasir 
kursclip, olardin kobeyiwin ham nabit boliwin ozgertedi, bir 
orinnan ekinshi ormga koship populyaciya ham biocenozlar 
li|ii/,ligma tasir etedi.
3. Organizmlerde jaylasiw qasiyetlerin keltirip shigaradi, 
olurda ishki (zat almasiw) ham sirtqi ozgerisleri tarqalgan, gruppa 
bolip tarqaliwi, qisqi ham jazgi timshliq dawiri, fotodawir 
rcakciyasinm kelip shigiwma sebep boladi.
Ortaliq faktorlannm tasiri waqit boymsha da ozgerip turadi. 
Sonday-aq, kun dawammda yaki jildin mawsimleri boymsha, 
tciiiz. ham okean tolqinlarimn lizliksiz ham barqulla ozgerip 
turiwi, ekologiyahq faktorlardin kutilmegen halda ozgeriwi yaki 
aniq dawir ishinde bolmawi, turli jillarda hawa raymin har-qiyli 
kcliwi, jer silkiniwleri, vulkanlar tasirinde ozgerip turadi.
Eki yamasa bir neshe ortaliq faktorlannm bir-birine birgelikte 
hiim olardin tiirge tasirin uyrengen halda organizmnin sol 
laktorlarga 
salistirmali 
shidamligm 
ozgerttiriwi 
mumkin. 
Maselen, tropik orxideya gulleri tabiyiy sharayatta salqin jaylarda 
jaqsi osedi, quyashtan tusetugin tuwri nurlarga shidamsiz boladi. 
Tajiriybe sharayatmda sol guller ushm onsha joqan bolmagan 
lemperaturada ashiq jayda da jaqsi osedi.
Ekologiyahq faktorlardin bir-birine baylamsligi ham olardm 
birgelikte tasirine ham organizimnin shidamhligi shenberinde 
l6mendegi maseleni keltiriw mumkin. Uzaq Arqa ham Sibirdm 
tawli rayonlannda ushiraytugm Alp-boreal tuwri qanatli 
nasekoma