|
2.3. Abiotikaliq faktorlardin tiri organizmlerge tasir etiw
nizam liliqlan
Ortaliq faktorlari tasirin organizmler belgili shegarada qabil
eledi ham tasir etiw kiishine organizm juwap reakciyasm
qaytaradi.
Ekologiyahq faktorlar organizmlerge tikkeley ham janapay
liisir etiwi mumkin. Maselen, ortahq temperaturasi osimlik ham
liaywanlarga tikkeley tasir etip, olar denesinde issihq balansin,
fiziologiyaliq processlerdin otiwin ozgertedi. Jaqtiliq osimlikke
likkeley tasir etip, olar denesinde biomassamn payda boliwma
53
alip keledi. Bul biomassa (ot-jem, aziqliq) arqali haywanlardm
tirishilik iskerligine janapay halda tasir etedi.
Turli organizm ekologiyahq faktorlarga turlishe beyimlesken
boladi. Sonday-aq bazilan kushli jaqtiliq ham pas temperaturaga
uyrenedi.
Sonin ushm da har-turli ortahqta ushiraytugm
mikroorganizmler, osimlik ham haywan turleri ekologiyahq
faktorlardi har-qiyli darejede qabil etedi. Normadan artiq yaki
kem mugdardagi
faktorlardin
tasiri
organizmler tirishilik
xizmetinin paseyiwine alip keledi.
Ekologiyahq faktorlar qanshelli har-qiyli bolmasm, olardin
tiri organizmlerge tasir etiwi xarakteri koz-qarasinan olar ushm
uluwma bolgan nizamhqlar bar. Faktordin unamli tasir etiwshi
kushi optimum zona dep qaraladi, yamasa optimum delinedi.
Ekologiyahq
faktor
organizmge
hadden
tisqan
kiishsiz
(minimum) ham kushli (maksimum) tasir etiwi mumkin.
Minimum ham maksimum shegaralari kritik noqat dep qaraladi.
Eger ekologiyahq faktorlar maksimum yaki minimum darejede
tasir ece, organizmnin tirishilik iskerligi toqtaydi (8-suwret).
Organizmnin jaqsi osiwi, rawajlamwi abiotikaliq faktorlardin
optimal (zona) sharayati tasiri bolsa, olardin jaman jagdayi
(qunwi, nabit boliwi) minimal sharayatta, yagniy abiotikaliq
faktorlardin keri tasiri natiyjesinde jiizege keledi.
Organizmnin nabit boliw shegarasi (zonasi), ekologiyahq
faktorlardin hadden ziyat artiqshaligman, yaki olar tasir etiw
54
kiiNhlerinin kemliginen
kelip shigiwi mumkin. Bul jagday
|H‘s.simum zonasi dep te ataladi.
Bazi
mineral
zatlardm
minimum
darejede
boliwi
osimliklerdin rawajlaniwm paseytirip, hatteki qurip qaliwma alip
keliwi mumkin (topiraqta kaliy, kalciy, magniy elementleri zanir
esaplanadi). Sol elementler mugdan topiraqta kemeyip ketiwinen
osimlik normal rawajlana almaydi, hatteki nabit boladi. Biraq,
nyirim mineral zatlar belgili darejede eginler onimdarligin asiradi,
urtiqsha normasi bolsa osimliklerdin nabit boliwina alip keledi.
Kritikaliq
noqatlar
arasindagi
shidamliliq
shegarasi
jiinliklerdin ortaliq faktorlanna qaraganda ekologiyahq valentligi
esaplanadi.
Sirtqi
ortaliqtm
turli
faktorlanna
qaraganda,
ekologiyahq valentlikler jiymdisi tiirdin ekololgiyaliq spektrin
quraydi.
Organizmlerdin normal tirishiligi ushm belgili darejede
sharayat talap etiledi. Eger barliq sharayatlar qolayli bolip,
olardan biri jetkilikli mugdarda bolmasa, onda ol sheklewshi
faktor dep ataladi. Sheklewshi faktor organizmnin usi sharayatta
jasawi yamasa jasay almasligm belgilep beredi.
1840-jilda ximiko-organikahq, agroximiya tiykarshilannan
biri Yu.Libix osimliklerdin mineral aziqlaniw teoriyasin alga
siiredi. 01 usi zatti amqladi, osimliklerdin rawajlamwi ushm
jetkilikli mugdarda bolgan ximiyaliq elementler yamasa zatlarga
baylanisli
bolip qalmastan,
balkim jetispeytugmlarina da
baylanisli boladi. Maselen: artiqsha suw yamasa azot - topiraqta
mikro mugdarda ushiraytugm temir ham bor jetispewshiliginin
orrnn basa
almaydi.
Libix
ozinin
«minimum mzamm»
qaliplestirdi. Bugan tiykarman topiraqtagi minimum mugdarda
ushiraytugm aziq zatlardm m ugdann albette asiriw kerek.
«Minimum nizarm» tek osimlik ushm gana tan bolmastan.
balkim insanga da tan bolip tabiladi. Insan salamatligi ozine tan
zatlar menen amqlanadi, adette bul zatlar organzmde juda az
mugdarda ushiraydi. Egerde bul zatlardm mugdan mumkin
bolgan minimum shegarasinda paske tusip ketse, insan onm
jetispewshiligin vitamin yamasa mikroelement qabil qiliwi menen
toltiradi.
55
Minimum ham maksimum shegaradan tisqariga shigatugm
faktorlar sheklewshi faktorlar boladi. Turlerdin arqaga qaray
jihsiwm a temperatura faktormm jetispewshiligi tasir etse,
qurgaqshil
rayonlarda
(qublada)
lgalliq
yamasa
joqari
temperaturamn tasiri sheklewshi esaplanadi. Demek, sheklewshi
faktorlar turlerdin geografiyahq tarqahwm da belgileydi.
Sheklewshi faktorlar tek gana abiotikaliq faktor bolip qalmastan,
balkim biotikaliq faktorlar boliwi miimkin. Gulli osimlikler
tiirlerin qalegen jerge klimatlastmwda olardi shanlatiwshi shibrn-
shirkeyler sheklewshi faktor boladi. Sheklewshi faktorlardi
amqlaw ameliy tarepten zanir ahmiyetke iye.
Yu. Libix tariyplegenindey ayinm mineral zatlar topiraqta
«minimum» halda boliwi miimkinligin, keyin ala 1905-jili F.
Bekman ekologiyada «shegaralawshi faktor» tusinigi menen
almastinp isletti. Misal ushin, kol suwi kalciyge bay bolsa (21,2 -
22,4 mg/1), olarda osimlik ham haywanlar san ham sipat tarepinen
kop boladi. Kol suwmda kalciy mugdan kem (0,7-2,3 mg/1) bolsa,
onday kollerde organizmler derlik kem ushiraydi. Libixtm
«minimum mzamma» keyin ala Yu. Odum tarepinen duzetiwler
kiritildi, yagmy: 1) Libix mzamm tek gana stacionar sharayatta
gana qollaw mumkin, sebebi ol jerde energiya ham zatlardm
keliwi, olardin sol ortahqtan shigip ketiwi menen ten boladi; 2)
organizm jasap atirgan ortahqtagi bir zat mugdarmm kopligi yaki
basqa zattin jaqsi ozlestiriliwi, sol jerdegi minimal mugdardagi
zattiri organizm ushm ahmiyetin ozgertip turiwi mumkin. Bul
jagday ekologiyahq faktorlardin birgeliktegi principlerine kiredi
ham organizm bazi bir hallarda kerekli zatti azgana sogan jaqm
basqa zat penen almastmwi miimkinligin korsetedi. Maselen,
mollyuskalar oz shiganaqlann duziwde jetispegen kalciydi
stronciy menen almastiradi.
Organizmnin tirishilik iskerligi ekologiyahq faktorlardin
minimal ahir yeti tasirinde gana shegaralanbay, balki ol yaki bul
faktordiri artiqsha mugdarda ekenliginen de organizm jagdayi
amqlanadi. Tabiyiy ortahqta shegaralawshi faktorlardin maksimal
ahmiyetin 1913-jih amerikaliq zoolog V. Shelford amqlap, ogan
«tolerantliq mzami» tusinigin beredi, bul mzam boymsha tiirdin
jasawi, bir qatar ekologiyahq faktorlardin azligi ham kopligi,
56
nlurdin organizmdi shidamliliq shegarasma jaqm darejesi menen
amqlanadi. Hamme ekologiyahq faktorlardin organizmlerdin
Hhiiiamhliq shegarasma jaqmhgi yaki onnan artip ketiwi ham
turd in jasawma keri tasir etetugm ortahq elementlerine -
Do'stlaringiz bilan baham: | 
