Uhwma
orta bilim mekteplerinde
ekologiyaliq talim
balalardin jaslanna qarap tiykarman eki, yagmy baslangish ham
uliwma orta bilim basqishlarmda geografiya, biologiya, fizika
ham hatte tariyx siyaqli panlerge integrallasqan yaki jariyalangan
oqiw temalari tiykarmda alip banladi. Biraq ekologiyaliq talim
oz-ara tigiz baylamspagan ham muwapiqlaspagan. Usi talim
basqishmdagi ekologiyaliq sana ham madeniyatti formalandiriw
korsetkishleri t6mendegi kestede sawlelengen. Mektepten tisqari
ekologiyaliq talim Ozbekistanda «Bioekosan» sholkemi tarepinen
dogerek ham turli formadagi tanlawlar arqali alip banladi. Mektep
ham mektepten
tisqan talimde ekologiya
hazirgidey
integrallasqan tarizde emes, balki matematika, fizika, ana-tili,
shet-tiller siyaqli amawli oqiw kurslarm, jiida bolmaganda joqari
8-9 klasslarda, oqitiliw qagiydasman kelip shiqqan tarizde amelge
asinlgam maqul. Sebebi, ekologiya - organizmlerdin oz-ara ham
olardin qorshagan ortaligi menen bolatugm mzamlardi izertlewshi
pan tarawi, ogan tiyisli bilimlerdi beriwshi talim bagdari ham usi
munasibetlcrdi optimallastmwga qaratilgan ekonomika tarmagi
esaplanadi. Defferenciyalliq balalardm jasi, fizikaliq imkanyatlan
ham psixologiyaliq qasiyetlerin inabatqa aliwshi klasslar menen
aynliw tiykarmda sholkemlestiriledi. Albette, bunda bilim aliw
apiwayidan quramaliga qaray ierarxiyaliq basqishlaw, yagniy
sistemalaw arqali sholkemlestiriledi ham joqari klasslarda
«Ozbekistan ekologiyasi» oqiw kursi menen juwmaqlanadi.
Sebebi jaslarda milliy ideya ham ar-namisti formalandmw
maqsctinde «Ozbekistan tariyxi» oqiw kursi menen bir qatarda
«Ozbekistan ekologiyasm» oqitiw maqsetke muwapiq. Bul onm
mamleket ham jamiyet ushm jiida zanirligin korsetedi ham
birden-bir maqset ushm aldiga umtiltiradi.
Tabiyat, omn gozzalligi ham tabiyiy bayhqlann saqlaw
haqqmdagi jumislardi shanaraq, baqsha balalari ham mektep
oqiwshilan arasinda alip banwdan baslap, jas ham osip kiyatirgan
awladti qorshagan ortaliq, ondagi osimlik, haywan, suw ham
topiraqqa
miyrim-mehirli,
olardi
asiraytugin,
bayitatugin
jankiiyerler etip tarbiyalaw kerek.
1.
Sol maqsetlerge erisiw ushm baqsha balalarm amawli
«Ekologiyaliq talim ham tarbiya metodikasi», «Tabiyat penen
481
tanisiw» siyaqli dasturler tiykarmda tarbiyalaw hamde turli
oymlar qurali menen tabiyatqa qaratilgan ekologiyaliq talim
elementlerin balalar sanasma sindiriw kerek;
2. Balalarda tabiyatqa qaratilgan mehir-muxabbatti oyatiw
barismda alip barilatugm isler amawli metodikaliq qollanbalar,
usinislar, «Atirapimizdagi alem», «Atirapimizdagi tabiyat»,
«Tabiyattamw» siyaqli oqiw-oym materiallan tiykarmda apiwayi,
sada ham tiisinikli formalarda alip banliwi kerek;
3. Balalarga qorshagan ortaliq haqqmda ekologiyaliq talim-
tarbiya beretugm tarbiyashi ham metodistlerdin ozleri amawli
kurslardi tamamlagan, tajiriybeli qanigeler boliwlan shart;
4. «Ekologiyaliq talim-tarbiya uslubi» dasturi tiykarmda
tarbiyashilardi qayta tayarlaw kurslari, lekciyalar, tajiriybe
almasiw seminarian sholkemlestirilip, xizmetkerlerdin bilim ham
konlikpeleri, islew qabiletlerin asinw kerek;
5. Mekteplerde «Atirapimizdagi alem», «Tabiyattamw» oqiw
kitaplan tiykannda «qorshagan ortaliq», «tabiyat», «qorshagan
ortaliqti qorgaw», «ekologiya», «ekologiya qarama-qarsiliqlan»
siyaqli tusinikler botanika, zoologiya, adebiyat, ximiya, fizika
ham asirese, «Uliwma biologiya» panlerin otiwde aynqsha orm
aliwi kerek;
6.
Mektep
oqiwshilann
tabiyat,
agrocenozlarga,
ekskursiyalarga alip shigiwda qorshagan ortaliq jagdayi, omn
qorgaliwi ayriqsha orm aliwi, oqiwshilar sol ekskursiya
dawaminda ozleri jasap atirgan jerdin tabiyati, omn ekologiyaliq
jagdayi, ogan tasir qihp atirgan unamsiz ham unamli faktorlar,
tabiyat bayliqlarm saqlaw ham bayitiw barismda sharalar koriw
kerekligi boymsha bilim, konlikpeler ham pikirlew qabiletine iye
bolip, ekskursiyadan qaytiwlan kerek;
7. Mektep ham licey oqiwshilan «Jas tabiyatshilar», «Jasil
patrullar», «Haywanlardi asirawshi jankuyerler», «Ana Jer
patrulleri», «Taza hawa», «Кок suw» patmlleri, salamatlastmw
lagerlerinde duzilgen «Tabiyat ham fantaziya», «Jas fenologlar»,
«Tabiyatti qorgaw» siyaqli dogereklerde amawli tayarlangan «Jas
ekologlar»
oqiw
dasturi
tiykannda
qorshagan
ortaliq
mashqalalann har tarepleme liyrenip banwlan kerek;
482
8. Mektep ham licey oqrwshilan mektep qasmdagi
dogereklerge qatnasiw menen bir qatarda rayon, walayat
oraylanndagi tabiyatti qorgaw jamiyetleri, komitetleri islerinde de
jaslardm aktivliginen paydalaniw kerek;
9. Jaslarda ekologiyaliq talim - tarbiyani kusheytiw
ekologiyaliq xarakterli, bilimli ham sheber, shaqqan etip
tarbiyalaw ushm olarga «Qorshagan ortaliq», «Tabiyatti qorgaw»
ham «Ekologiyaliq talim tiykarlan» kurslan tiykarmda teren bilim
beriw ham qabiletli jaslardi xoshametlew jollarmda islep shigiwi
kerek.
10. «Qorshagan ortaliq», «Ekologiya», «Togayshiliq»,
«Baliqshiliq»,
«Giilshilik»,
«Jipekshilik»,
«Qoyanshiliq»,
«Qusshihq» siyaqli basqishlar sholkemlestiriw menen jaslar
qizigatugin kop qirli «Ekologiya mektebi», «Ekologiya klubi»,
«Tayarlaw kurslari» aship, keleshekte oz kasibin suyetugin sheber
qanigeler tayarlaw kerek;
11. Jaslardan keleshekte qorshagan ortaliqti suyiwshi,
tabiyatqa mehir-muxabbat penen qaraytugm qanigelerdi koplep
tayarlaw ushin oqiw rejeleri, dasturleri, metodikaliq usmislar,
oqiw qollanbalar, sabaqliqlar, jeterli darejedegi texnika buyimlan,
oqiw ham amcliy sabaqlar otiw bazalarin sholkemlestiriwi shart.
Jas awladti tabiyat qushagma alip kiriw ham olar qalbinde
tabiyatqa mehir-muxabbat oyatiw, en aweli, shanaraqta: ana, ata,
bala, atirapimizdagi alem, tabiyat elementleri (osimlik, gubelek,
qus, qoyan, topiraq, suw, hawa) menen tamstmw ham olar
haqqmda apiwayi, qisqa tusinikler beriw.
Bunda ot, osimlik, giildi biykarga julmaw, putani sindirmaw,
gubelekti oltirmew, olardin renleri, oynap ushiwi, tamasha etiwi,
oltirse janlari awinwin balaga tusindiriw kerek.
Baqsha tarbiyashilan, metodistleri balalardi shanaraqta
toplagan
baslangish bilimlerin toliqtmwlan,
kobeytiwleri,
balalardi hawli, dem aliw onnlan ham baglarga alip shiqqan
waqitta atiraptagi turli osimlikler, guller, otlar, putalar, terekler,
gubelek, quslar, iyt, pishiqlar menen tamstinwi, olarga qarap
mehir oyatiwi lazim. Balalar «tilinde» olar haqqmda tuwri ham
tusinikli xabarlar beriwi kerek. Bul jerdegi ekologiyaliq talim ham
483
tarbiya: Tarbiyashi - bala - atirapimizdagi alem, baslangish talim
ham tarbiya halmda alip bariladi.
Balalar baqshadan mektepke otkennen keyin olarga oqitiwshi
basshiliq etedi. Baslangish klass oqiwshilanna tabiyat haqqinda
tusinik ham koz aldilanna keltiriwde olar qasiyetlerin esapqa aliw
zarur.
Balalarda
baslangish
ekologiyaliq
talim-tarbiya jana
basqishqa, yagniy: bala+tabiyat.
Bala = tabiyat == ata-ana == tarbiyashi = oqitiwshi
basqishina otip, oqitiwshi — oqiwshi = atirapimizdagi tabiyat
= ekologiyaliq talim - tarbiya ham om basqa panler menen qosip
alip bariw jolina otiledi.
Birinshi, ekinshi klass oqiwshilan oqitiwshi jardeminde
Do'stlaringiz bilan baham: |