Mamleketlik universiteti jumanov m. A

13.4. Suwditi ximiyahq-biologiyaliq qasiyetleri
Suw jer sharinda en kop tarqalgan ham qasiyetlerine kore, 
ozine say, ajayip birikpe. Uluwma, tabiyat ham tirishilik, insan 
omirin bul zanirli birikpesiz -suwsiz koz aldimizga keltiriw qiym.
T&biyattagi barliq processlerde suw qataasadi. Suw tek gana 
tabiyattin ahmietli qasiyeti gana emes, balkim xaliq xojaliginin 
rawajlaniwina tasir korsetiwshi ahmiyetli materialliq bayliq bolip 
esaplanadi.
Tabiyatta suw 3 turli jagdayda ushirasip, har-tiirli ormlardin 
hawa-rayi ham temperatura sharayatlarimn formalaniwmda 
ahmiyetli onn tutadi. Suwdin jilliliq siyimliligi terekke qaraganda
2 ese, qumga qaraganda 5, temirge sahstirganda 10, hawaga 
sahstirganda bolsa 3000 barabar ulken. lm 3 suw 1°C qa 
suwiganda 3000m3 hawam 1°C lsitadi. Suw jilliliq siyimlihgimn 
hawa ham qurgaqshiliqtagi taw jimslarina qaraganda ulkenligi 
hawa temperaturasm jumsartiwda kerekli ahmietke iye bolip, 
jerdegi jilliliq ham dinamikaliq processlerge lilken tasirin 
korsetedi.
Suyiqliqlar arasmda suwdin joqariga tartisiw qasiyeti 
sinaptan keyin turadi. Sol sebepli suw kapillyar arqali topiraq ham 
j
taw jmislarman otip joqariga - osimliklerge qaray hareket etedi. 
Bul topiraq payda boliwi ham osimlikler aziqlamwmm, awil- 
xojahqlanmn ahmiyetli sharti bolip esaplanadi. Kapillyar 
suwlardm ajayip qasiyetleri aniqlanbaqta. Olar hatteki -30°C ta da 
qatpawi, biraq azmaz jabisqaq ham awir bohp qaliwi malim 
boldi.
Suw tabiyatta ximiyaliq jaqtan hesh qashan taza bolmaydi, 
sebebi ol kushli eritiwshi qasiyetke iye. Sonin ushm onin 
quraminda barqulla erigen har-tiir,: zatlar boladi. Gidrosferanin 
atmosfera, litosfera ham biosfera menen oz-ara tasiri natiyjesinde 
suw har-tiirli zatlarga tasir korsetip, eritpeler payda etedi. Sonin
358

---

ushm 
suw 
har-tiirli 
gazler 
ham 
duzlardm 
har-turli 
koncentraciyadagi eritpesi bolip esaplanadi.
Suw juda hareketshenligi sebepli zat ham energiya tasiwshi 
qudiretli qural. Ol jer ustindegi har-turli zatlardi bir orinnan 
ekinshi onnga juwip koshirip jiiredi. Suwdin bul jumisi ush 
processti - eroziya, zatlardin bir onnnan ekinshi onnga alip 
ketiliwi ham akkumuliyaciyasin oz ishine aladi. Bular ahmiyetli 
geomorfologiyaliq faktor rolin oynaydi.
Suwdin tabiyattagi en ahmiyeti sonnan ibarat, ol organikaliq 
tirishlik ushm tiykar bolgan fotosintez processine qatnasadi. Ol 
organizmlerdegi bioximiyaliq ham biofizikaliq processlerdi 
otiwde tiykar bolip, olar ushm jasaw ortaligi sipatmda da aynqsha 
ahmiyetke iye. Jer sharmdagi birde bir tiri organizm suwsiz jasay 
almaydi, sebebi suw har qanday haywanat ham osimliklerdin 
kletka, tkanlan quramma kiredi. Tabiyiy, ol suw organizmleri 
quraminda kop. Maselen, meduza denesinin 99,7% i suwdan 
ibarat. Qurgaqshiliqtagi organizmler denede suwdi kop saqlaydi: 
sebebi, suw otlan quraminda 85%, iri siit emiziwshiler denesinde 
60% ten kobirek suw bar. Insan qabillaytugin aziq-awqat onimleri 
quraminda 50% ten kobirek suw boladi. Paliz eginlerinin 
quraminda 80-90%, goshte 50%, siitte 87-89% suw barligi bizge 
malim.
Suw insan organizminin osip rawajlamwi ham fiziologiyaliq 
funkciyalarinda da lilken rol oynaydi: orta jastagi adam 
organizminin 70% i suwdan ibarat. Ol aziqliq zatlarm 
ozlestiriwde ham zat almasiwda aktiv qatnasadi. Suw hazirgi 
waqitta en jaqsi dem aliw obyekti de bolip esaplanadi. Koplegen 
bulaqlar ham suw hawizleri rekreaciya maqsetlerinde ken 
paydalaniladi.
Joqandagi misallardan suwdin tabiyat ham tirishlikte qanday 
ahmiyetke iye ekenligi korinip turipti. Suwdin bar-joqligi, onm 
mugdari ham sipati planetamizdm koplegen rayonlarm ozlestiriw 
ham rawajlandmw imkaniyatlarm belgileydi. Adamlar har-tiirli 
tabiyiy sharayatta suw tabiw ham onnan aqilana paydalaniw 
processlerinde koplegen ajayip ashiliwlar qildi.
359

---