Mamleketlik universiteti jumanov m. A

11.2. Biosferada tirishiliktin payda boliwi
Biosferanin payda boliwmda abiotikaliq, biotikaliq ham 
noobiotikaliq basqishlarga bolinedi. Abiotikaliq basqishta (4,5-3,5 
mlrd. jil aldm) planetada tirishiliktin doreliwi ham rawajlamwi 
ushm sharayatlar jaratilgan. Biotikaliq basqishta (3,5 mlrd. jil 
aldm) daslepki tiri organizmler suw ortahgmda payda bolgan.
Arxey ham Proterozoy eralarmda tirishilik apiwayi koriniste 
bolgan ham okean osimliklerinde fotosintez iske asqan. 600 mln. 
jil aldm, Paleozoy erasinm Kembriy dawirine kelip okeanda 
tirishilik tiirlene basladi. Keyin-ala, tirishilik jer ustine shigadi, 
putkil biosferam iyeledi ham hawij alip rawajlangan.
Organikaliq 
evolyuciya 
dawammda 
tiri 
organizmler 
atmosfera hawasm, Dunya okeanmin suwlarm, topiraqlardin
324

---

salmagm, mineral birikpelerdin joqan salmagin agzalan, terilori, 
kletkalan, qanlan arqali minlagan marte ham piitkil jer ortilll&in 
rizgertken. Biosferada hazirgi waqitta 500 mmga jaqin 6simlik 
liirleri ham 1,5 mln.nan aslam haywan turleri belgili.
Noobiotikaliq basqishtm payda boliwi 40-50 min jil aldin 
baslangan dep shamalanadi. Bul basqishta adamlar payda bolgan.
11.3. Biosferamn tiri zatlan ham funkciyalan
Biosferamn uliwma salmagi basqa qabiqlardan ajiralip turadi. 
I iri organizmler birgelikte juda ulken islerdi amelge asiradi. Jer 
betmdegi barliq tiri organizmler jiyindisin V.I.Vemadskiy «tiri 
/at» dep atadi. Omn dalillewi boyinsha biosfera tomendegishe 
quram boleklerge bolingen:
Tiri zat 
- barhq tiri organizmlerdin jiymdisi. Onin 
biomassasi en kishkene boliwma qaramay kop tiirlilikke iye ham 
oz quramin million marte tez-tezden jarialaydi. V.I.Vemadskiy tiri 
organizmlerdin 
birgeliktegi 
iskerligin jer 
beti 
tabiyatm 
ozgertetugin 
geologiyahq 
kiishke 
teneydi. 
Evolyuciyaliq 
rawajlaniw dawammda tiri organizmler biosferadagi hazirgi 
jagdaylardi jiizege keltirgen.