Mamleketlik universiteti jumanov m. A

11.1. Biosfera tusinigi ham shegaralan
Biosfera (grekshe «bios»-tirishilik, «sfera» - qabiq) - bul jer 
betinin tiri organizmler tarqalgan qabati bolip, 
V. Vemadskiy 
ogan tomendegishe amqlama bergen, yagniy biosfera dep - bir 
waqitlan jer betinde tirishilik tarqalgan ham hazirde tarqalip
320

---

atirgan, tiri organizmlerdin tasirine ushiragan ham h&zirde UNhirup 
atirgan qabatm aytadi.
44-suwret. Biosferada tiri organizmlerdin tarqahwi
Biosfera quramma tiri organizmler him olardin jasaw orinlan 
kiredi. Bunda organizmler ortasinda quramali 6/.-ara baylamslar 
bar bolip, bir piitkil organikaliq harekettegi sistemani quraydi. 
Biosfera atmosferamn tomengi 
b6limi, 
gidrosfcrani 
ham 
litosferamn joqari qatlamlann oz ishine aladi (44-siiwret). Jer 
sharmm sirtqi qatti qabigi-litosfera dep ataladi. («litos»-grekshe 
tas degen manisti beredi).
Gidrosfera - jerdin suwli, suyiq qabigi (okean, teniz, kol ham 
daryalar, muz ham batpaqliq ham 5 km ga shekem terenlikte
321

---

bolgan jer asti suwlan kiredi). Litosfera ham gidrosfera listinde 
100 km biyiklikke shekem atmosfera dawam etedi.
Atmosfera - jer aylamsm orap algan hawa qatlami. Eger 
atmosfera bolmasa, onda jer beti tiinde - 100°C qa suwip, kiindizi
- 100°C qa lsip keter edi, demek ol jerdin qorgamw qatlamida 
esaplanadi.
Atmosferamn orta esapta 15 km biyilikke shekem bolgan 
tomengi qatlami - troposfera delinedi (grekshe «trope» - ozgeriw). 
Troposferadagi hawada asilmali haldagi suw puwlari boladi ham 
jer betinin tegis emes lsiwinan olar koship jiiredi.
Troposfera listinde biyikligi 100 km ge jetetugm stratosfera 
bar. Stratosferada 20-22 km biyiklikte erkin kislorod 0 2 quyash 
nun tasirinde ozonga aylanadi (0 2- ,0 3). Ozon tiri organizmler 
ushm qawipli bolgan quyashtm ultrafiolet nurlarm qaytaratugin- 
juqa ozon qatlamm, ozon ekramn payda etedi. Ozon qabati tek 
tirishilikti 
saqlap 
qalmasdan-evolyuciya 
rawajlaniwm 
da 
tamiyinlep turadi.
Atmosfera-jiida kop har-qiyli '..tiri organizmler menen 
toymgan bolip, olar hawada aktiv yamasa passiv harekette boladi. 
Bakteriya ham zamamqlardm sporalan 20-22 km biyiklikte 
ushiraydi, tiykargi bolegi 1-1,5 km biyiklikte tarqalgan.
Litosferamn beti, atomoferanin jerge jaqm qatlami, teren 
bolmagan suwlar hamde gidrosferanin list qatlammda tiri 
zatlardm toplaniwm Vemadskiy «Tirishilik perdesi» dep ataydi 
(tiri zatlar qatlami).
Uluwma biosfera-quramali sistema bolip, oli ham tiri 
tabiyatti oz ishine algan quramali komponentlerden ibarat. Bunda 
barha zat 
ham energiya almasiw processi baradi. Biosfera 
planetanin en lilken ekosistemasi sipatinda uyreniledi.
Jerde 3,5 mlrd. jil aldin tirishiliktin payda boliwi menen 
biosfera payda bolgan dep tariplenedi.
Biosferanin qurgaqliq ham 
suw bolimlerinde 
tiri 
organizimler tarqalgan, hawada tek gana cista, sporalar uzaq 
waqit uship jiiriwi mumkin, lekin olar birden-bir substrat listinde, 
aziq bar jerde gana 
rawajlanadi (topiraq yaki suw ortaliq). 
Biosferanin iistingi qatlami atmosferadan azon qatlamma 25-35 
km qalinliq, biyiklik iyeleydi, sol qatlamnin 10-15 km
322

---

biyikliginde bakteriyalar, sporalar, zamamqlar, apiwayi duzilgen 
basqa organizimler boliwi miimkin. Biosferanin bul qatlami azon 
c|atlami ozine say ekran bolip, tiri organizimlerdi ultrafiolet h£m 
Inisqa kosmik nurdan saqlaydi bul qatlamlar teniz usti 20-50 km 
joqanda boladi.
Jer usti ortaliginda ushiraytugm organizimnin kopshiligi 
hawaga, jer ustinen 50-100 m biyiklikte koteriliwi miimkin ayinm 
quslar 1000-3000 m biyiklikte ushsa joqari taw, taw eteginde 
ayirim osimlik ham haywanlar 6,5 km biyiklikte jasawga 
iykemlesken. Olar sanday balentlikte tomen basimda, kislorod 
ham hawada igaliqtm az boliwi, suyiq suwdm joqligina 
iykemlesken. Taw qoylan