Mamleketlik universiteti jumanov m. A

tomengi qatlam 
- bir qansha teren, suwiq, 
kislorod ham aziqliq az, suw aralaspaydi. Bunday kollerde lilken 
awizli okun bahqlari suwdm beti issi (temperatura 20-22°C) 
qatlammda, usi bahqtin basqa eki turi bolsa bir qansha terenirek 
jerinde ushirasadi. Tap usinday teren suwdin suwiq (temperatura 
6-7°C) qatlammda tengeli sudak ham Kanada sudaklan 
ushirasadi.
281

---

Teniz ham okeanlardm suwiq (0-3°C) 10-11 mm m shuqir 
qatlamina iykemlesken soqir baliqlar ushirasadi.
Biocenozlar, topar ishindegi har-qiyli aziqhq bolimlerin 
(jemislerin) amqlaw har qanday birliktin rawajlaniw nizami 
tiykarma kiredi. Misali, birlemshi producentlerdi payda etetugm 
osimliktin eki turi tarqalgan jerde 120 dan artiq buwm ayaqhlar 
aniqlangan bohp, olardan tek 15 tiir wakili ushm eki osimlik turi 
real aziqhq omi bolgan. Aziqhq orinlarinin har-qiyliligi -
aziqlaniwshi turlerdin topar-toparga boliniwine sebep boladi.
Jer listi ortahgmda ushirasatugm biologiyaliq birliklerdin 
barligi (teren suw hawizleri, koller, teniz, okeanlar, topiraq, 
kolerde 
ushirasatugm 
toparlardan 
basqa) 
jariqliq 
ham 
temperaturanm kiin dawammda ozgerip turatugin tasirin sezedi 
ham usi ekologiyahq faktorlardin tikkeley ham janapay tasiri 
natiyjesinde ulken-kishi birliklerdin ozgerip tunwi juzege keledi. 
Bunday 
ozgerisler 
«kunlik», 
«ayliq» 
ham 
«mawsimler» 
dawammda boladi, hatteki kiin ham tun dawammda da ozgerisler 
giizetiledi.
Tiri organizmlerdin toparlan ushm jil mawsimlerinin ozgerip 
tunwi da xarakterli. Bunday ozgeriste temperatura, jariqliq, 
qurgaq ham igalli mawsimlerdin boliwi lilken rol oynaydi. 
Organizmlerdin mawsimler dawammda ozgeriwi shol, dalaliq 
zonalarda ayqm korinedi. Ortasha zonada bolsa temperaturanm 
kushi 
kiinnin 
uzmligma baylanisli 
boladi. 
Bul 
zonada 
osimliklerdin giillewi ham quslardin migraciyasi har jih keshki 
baharge qaraganda erte baharde ozgerip turadi, sebebi erte 
baharde temperaturanm ozgeriwi keshki baharge qaraganda 
sezilerli darejede boladi.
Jddin mawsimleri (bahar, jaz, giiz, qis) boymsha ortasha 
zonada jer listi ham suw hawizleri ekosistemalannda erte bahar 
keshki baharden, erte giiz bolsa keshki giizden, tap giiz qistan 
pariqlanganday panqlanadi. Sol sebepli de organizmlerdin jil 
dawammda ozgerip tunwi boymsha alti dawirge: uyqi dawiri 
(qis), oyamwdin baslamwi (erte bahar), oyamw (keshki bahar), 
jazgi uyqi (erte jaz), aktivlik mawsimnin tamam boliwi (keshki 
giiz) ham giiz dawirlerine bolinedi. Usi dawirlerde olar nasil 
qaldiradi.
282

---