Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Biocenoz ishindegi turlerdin dominantligi. 
Biocenn/
ishindegi turler bayligi - belgili bir maydanda ushirasatugm t(ir 
wakillerinin sam, darejesi, olardin mawsimler, jillar dawammda£i 
tosinnan payda bolgan apatlar (ort, suw basiw, jer koshiwi, 
shegirtkeler basiwi) tasirinde ozgerip turadi. Tiirler kopligin amq 
belgilew qiymligi sebepli botanikler 5 ddrejeli (balli) shkalani 
qabil etken; yagniy 0 - tur joq, 1- siyrek, 2- tiir qahniraq, 3-bay, 4- 
jiida bay.
Biocenoz ishindegi bir tur wakillerinin uluwma wakillerge 
qatnasi, olardin ushirasiwshanhgm korsetedi ham bul % penen 
olshenedi. 
Bunday ushirasiwshanliq darejesin bir kishi 
maydanga yaki toliq bir biocenoz boymsha da shiganw miimkin.
Biocenozda ushirasiwshanliq turlerdin dominantligi ham 
procent (%) penen belgilenedi, yagniy tiir ushirasatugm ham om 
amqlaw ushm belgilengen maydan sam (P) hamme belgilengen 
maydanmn uluwma saninin 
(B) 
bir-birine salistirma darejesi (C) 
kelip shigadi.
PxlOG%
C =
-----------
В
Usi tiykarda biocenoz ishindegi turlerdin tomendegi 
kategoriyalan belgilenedi:
a) turaqh turler, 50 % i belgilengen maydanlarda 
ushirasadi.
b) qosilgan tiirler, 25-50 % i belgilengen maydanlarda 
ushirasadi.
c) tosinnan 
payda 
bolgan 
turler, 
olar belgilengen 
maydanmn 25 % i nen kem jerde ushirasadi.
Biocenoz ishindegi tiirler ozlerinin ushirasiwshanliq mugdari 
menen bir-birinen keskin panq qiladi, har bir biologiyaliq 
birlespede bir neshe kobirek ushirawshi turler boladi, bunday 
tiirler botanikada 
dominantlar 
dep ataladi. Maselen, iyne 
japiraqli togaylarda - arsha, qaragay; ken japiraqh togaylarda -
buk, emen; Amiwdaryanin tomengi agimindagi togaylarda 
torangillar (Populus ariana, P. diversifolia) qusagan agashlar 
dominanthq qilsa, garga ta"zliler koloniyasmda - qara gargalar
277

---

(Corvus frugilegus), koldegi eskek ayaqhlar koloniyasmda ulken 
qarabaylar (Phalacrocorax carbo) dominant esaplanadi.
Dominantlar biocenoz ishinde “turler yadrosm” payda etedi, 
biraq dominant turler biocenozga har-qiyli tasir etedi. Ayinm 
dominant turler ozinin tirishilik iskerligi dawammda biocenozdm 
basqa turleri ushm ortahq jaratadi. Maselen, dala zonasmdagi 
juwsan, sholdegi seksewil h.t.b. Bunday osimliklerge edifikatorlar 
dep ataladi. Olardin atirapina basqa turler qosilip, biocenozdm 
diizilisin payda etedi. Bunday tiirlersiz biocenozda basqa turlerdin 
jasap qaliwi qiym boladi.
Tabiyatta ushirasatugm har qanday tiri organizmler toparlan 
ishinde ushirasatugm tiirlerden tek gana bir neshesi kop 
biomassam payda etiwshiler bolip, basqalan dominantlarga 
qaraganda kem ushiraytugm tiirlerden ibarat boladi. Olarga 
subdominant tiirler dep ataladi.
Tiri organizmlerdin biologiyaliq birlespeleri ishindegi 
tiirlerinin har tiirliligi qatar komponentlerden quralgan bolip, 
olarga ortaliqtm geografiyahq, evolyuciyftliq ham ekologiyahq 
faktorlan tasiri etedi.