Mamleketlik universiteti jumanov m. A

gildiya
dep aytiladi. Har-qiyli geograflyaliq zonalarda turdin bir qiyli 
nisham (ormdi) iyelewine 
ekologiyahq 
ekvivalentlik 
dep 
aytiladi.
Biz joqanda atm tilge algan alim Jozef Grinnell tusinigi 
boymsha nisha bul turdin tarqaliw birligin sawlelendiriw menen 
usi orm ishinde turdin diiziliw ham instinktiv shegaralarin 
belgileydi; bir ormda identikaliq ekologiyahq mshada eki turdin 
boliwi mumkin emes. Ahmmn pikirinshe, ekologiyahq nisha bul, 
turdin mikro jasaw orm, Yu.Odum pikirinshe makandagi nisha, 
lekin, nisha - organizmnin «jasaw orm» manisine organizmnin 
trofikahq qasiyetlerin de qosiw kerek.
Ekologiyahq mshada organizmler turli faktorlar menen 
munasibette boladi, olardi organizm talap qiladi ham tasirin 
sezedi, juwap qiladi.
Turdin jasaw omi onm «adresi» (manzili) bolsa, «nisha» - 
turdin «kasibi» esaplanadi. 
Turdin ekologiyahq mshasm 
tariyplew ushm: ol ne menen aziqlanadi, om neler, kimler jeydi. 
ol qalay hareket etedi, ol biocenozdin basqa elementlerge qalay 
tasir korsetiwin biliwi kerek.
Malim boliwmsha, jer juzinin turli bolimlerinde har-qiyli 
territoriyalarmda ekologiyahq uqsas turler ushirasadi. Misali, Orta 
Aziya, Gimalay, Gindukush yamasa Avstraliya lqhmmdagi
273

---

osimlik , terekler ham olardin bir-birine uqsawi, bir funkciyam 
ormlaw mumkin, bul halat tiirlerdin bir ekologiyaliq nishada 
ekenligin korsetedi. Tasmandida^i qaltali qasqir (Thylacinus 
cynocephalus) ham Evropanm apiwayi qasqm bir qiyli tirishilik 
etedi, bir tipte aziqlanadi ham har-qiyli biocenozda birdey 
funkciyam (jirtqishliq) atqaradi.
Biocenoz ishindegi bir tiir ozinin rawajlamw dawirine har- 
qiyli ekologiyaliq mshalardi iyelew mumkin, misali, iyt baliqlar 
osimlik penen aziqlansa, er jetken baqalar (shirkeylerdi tutip) 
jirtqishliq qiladi. Bul jerde har-qiyli ekologiyaliq nishaliqqa say 
ham rawajlaniwga iykemlesken trofikaliq darejeler giizetiledi.
Haywanlardin qisqi ham jazgi halatlannda da tiirlishe 
ekologiyaliq mshalar payda boladi. Baliqlar, quslar, shirkeyler 
migraciyasi, olardin tuqimlan, qurtlan, pilleleri har-qiyli nishada 
ham olar tiirli trofikaliq halatta boladi, suw hawizlerinde 
ushirasatugin kok-jasil, jasil suw otlanmn wakilleri avtotorflar 
bolip, rawajlamwdih ayirim (jaqtiliq joq, fotosintez otpeytugm) 
dawirlerinde geterotrof jagdayda da aziqlaniwi mumkin. Bul 
jagdayda da eki tiirli ekologiyaliq msha giizetiledi ham bul jagday 
suw otlanmn ushirasatugin omi ham sol jerdegi ortaliq 
faktorlarmih ozgeriwinen kelip shigadi.
Osimlikler aleminde bir yarusta ushirasatugin tiirlerdin 
ekologiyaliq nishasi uqsas, lekin, olar turli ekologiyaliq nishalardi 
(tobe, joqargi bos yaruslardi) iyelewi mumkin.
Biocenoz ishindegi tiirlerdiri ekologiyaliq nishalan tiirlerge 
bay yamasa olarda turler az boliwi da miimkin. Tiirlerge bay 
biocenozda tirishilik resurslari, biomassalar kop, olar jaqsi 
ozlestiriledi (misali, qirlar, taw janbawirlan); biocenozdin onimi 
derlik utilizaciya qilmsa, onday jerlerde turler az boladi (Sahra 
sholleri, shol, dalaliq zonalar).
Tabiyattagi barliq biocenozlar oz qatanna jana tiirlerdi aliw 
imkaniyatina iye. Jana turler ekologiyaliq nishada malim orrndi 
iyelep, tirishilik resurslanmn utilizaciya etiliwinde qatnasadi. 
Barliq biocenozlardi tiirlerge toymbagan, salistirmali turleri az 
dew mumkin; turleri az ormlarga jana tiir, sort ham porodalardi 
tezirek beyimlestirw, akklimatizaciya qiliw mumkin.
274

---