Mamleketlik universiteti jumanov m. A

9.3. Biocenoz turlerinin dominantiiq darejesi ham har turliligi
Biocenozlardi 
payda 
etiwshi 
elementlerdin birlemshi 
klassifikaciyasi trofikaliq tiykarga (producentler, konsumentler, 
reducentlerge) yaki basqa funkcional darejelerge siiyengen 
boladi. Yagniy, belgili bir orinda ushiraytugm organizm 
birlespesin usi jerdegi dominant ham subdominant tiirlerge boliw 
joli menen de bir qansha turler ushirasiwi, qalmligi, rawajlaniw 
ham onimdarliq darejeleri amqlanadi.
Tabiyiy biologiyaliq birlespelerde turler sani az mugdarda 
bolsa da, har turli, kem ushiraytugm qimbat bahali tiirler kiriwi 
miimkin. Olar biologiyaliq birlespe onimdarhgm koteriwde 
jetekshi rol oynamasa da, belgili bir jerde ushirasatugm turlerdin 
har-qiyhligi ham biologiyaliq birlespelerdin duzilisinde qatnasadi.
Arqa rayonlarda ushiraytugm tiri organizmlerdin biologiyaliq 
birlespelerinde turler sam qubla rayonlarga qaraganda hamiyshe 
kem boladi. Misali, arqa rayonlar togaylarmm 90 % bir yaki eki 
terek tiirinen ibarat boladi. Tropikaliq togaylarda bolsa kerisinshe, 
dominantlarga onlap tiirler kiredi. Ekologiyahq faktorlar keskin 
ozgerip turatugm tabiyiy sharayatta dominant tiirler sam kem 
boladi. 
Sonin ushm shol, yarim shol, joqari tawliq siyaqli 
ekstremal klimatli jerlerdegi ekologiyaliq toparlarda dominant 
tiirler amq kozge 
taslanadi, 
biraq, 
biocenozlar ishinde 
ekologiyahq qatnasiqlardi basqariw subdominant, kem sanli tiirler 
arqali iske asadi.
Tabiyattagi har bir biocenozga atama beriw ham om 
klassifikaciya qiliw ushm tomendegi qasiyet ham belgilerge 
ahmiyet beriw kerek: 1) dominant, subdominant tiirler ham 
olardin 
tirishilik 
formalan, 
fiziologiyaliq jagdaylan; 
2) 
birlespelerdin jasaw jagdayi, 
sipatlamasi; 
3) biologiyaliq 
birlespenin fimkcional qasiyeti, ondagi ozgerisler. Bul belgiler 
menen biologiyaliq birlespelerge atama beriw ham olardi 
klassifikaciya qiliwga biraz jaqinlasiw mumkin.
Belgili 
bir 
geografiyaliq 
rayonlardagi 
biologiyaliq 
birlespelerdi yaki landshaftlardi analiz qiliwda tiirlishe jandasiw 
mumkin, yagniy, olardi zonalar yaki 
regionlar boymsha 
qaralganda 
usi 
jerde 
ushirasatugm 
osimlikler 
tipleri,
275

---

formaciyalan, 
associaciyalan, 
haywanlar 
toparlan, 
populyaciyalarmm dizimi amqlanadi. Gradient jol menen 
jandasiwda olar ishindegi turlerdin ushirasiwi, uqsasliq darejesi 
siyaqli qasiyetleri esapqa almadi.
Tiri 
organizmler 
birlespelerinin 
atamasi 
usi 
jerde 
ushirasatugm bir, eki yaki bir neshe dominant - aniqlawshi turler 
tiykarinda juzege keledi. Olardin atamasi qisqa yaki uzm ham 
boliwi mumkin. Tiri organizmler birlespesine atama beriwde usi 
jerde kozge taslanatugin, ozinin korinisi menen belgi berip, 
biotikaliq ham abiotikaliq sharayatqa jaqsi maslasqan tur yaki 
turler tuykarinda atama beriledi. Maselen, jer usti ortahgmda; 
ilak-qizd jiizgin, seksewil-ilak, seksewil-qizil jiizgin, biyday, 
lalagiil, paxta-gumay-sora associaciyalan (birlespeleri) h.t.b .
Belgili bir jerde ushirasatugm osimlikler topari uzaq waqit 
saqlanadi. Biraq, birlespeni hamiyshe harekettegi haywanlar, 
quslar ati menen atap bolmaydi. Sebebi, olardin bir yaki eki tiirin 
usi jerde uzaq waqit dominant bohp jasap qaliwi qiym. Biraq 
bunday jagdayda tek gana jerdi in qa'zip turaqli 
jasawshi 
porsiqlardi gana misal qilip ahw mumkin.
Usi jerde energiya, haywanlarda zat almasiw, har turli 
fiinkciyalar ham biologiyaliq processler bir ekosistema ishindegi 
ekologiyahq sharayat tasirinde otedi. Maselen, taw janbawmnm 
arqa ham qubla qiyaliqlarmda lgalliq, temperaturasi har-qiyli 
bolganligi sebepli osimliklerdin sam, toparlan, onimdarligi har- 
qiyli boladi.
Tiri organizm birlespelerinin payda boliwmda: a) basekenin 
joqligi; b) bir-birine bagminqi turler ham olardm toparlan 
arasindagi 
simbiozliq qatnasiqlardm barhgi; 
v) 
turlerdin 
evolyucion 
rawajlamwmda 
payda 
bolgan bioekologiyahq 
qasiyetleri kibi nizamhqlar biologiyaliq birlespelerdin bir-birinen 
ajiralip tunwma alip kelgen.
Solay etip, biologiyaliq birlespe ham toparlardi analiz 
qilganda, olardm diizilisi, har turliligi, kop tarepliligin amqlaw 
menen olardi payda etiwshi populyaciyalar arasindagi qatnaslar 
ashiladi, organizmler arasindagi qatnaslar oz korinisin tabadi. 
Birlespelerdi shegaralaw ham klassifikaciyalaw, alip bardgan
276

---

Ilimiy izertlewlerde toplangan materiallar tiykarmda biologiyaliq 
birlespelerdin toliq sistemasi duziledi.