Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Topiraq 
- bul osimlikler, haywanlar ham mikroorganizmlerdin 
taw jinislan ham lqhm menen birgelikte payda bolgan onimi. 
Topiraq - biokos dene, ol bir waqittm ozinde tiri ham oli zatlardan 
(suw, hawa ham organikaliq qaldiqlardan) quralgan boladi.
Topiraqtin barliq fizikaliq ham ximiyaliq qasiyetlerinin 
jiyindisi ham olardin tiri organizmlerge tasir qiliwi edafikaliq 
faktorlarga (igalliq, temperatura, gaz, mineral, organikaliq zatlar 
h.t.b) kiredi. Olar topiraq penen baylamsqan organizmler ushm 
ulken ahmiyetke iye. Topiraq qatlami har dayim tabiyattin tabiyiy 
kushleri tasirinde juwiladi, maydalamladi, jemiriledi ham payda 
boladi.
Topiraq qatlami tiri organizmlerdin tirishilik ortaligi 
esaplanadi. Biosfera ham organikaliq emes dimiya ortasindagi 
tirishilik ushm organizmlerdin tirishilik iskerligine zarur bolgan 
mineral zatlardi almasip tunwi topiraqta jiizege keledi. Japiraqlar, 
shaqalar, shop osimlikler, olgen haywanlar topiraqqa qaytadi, ol 
jerde shirip ozlerindegi mineral zatlardi topiraqqa shigaradi, 
qaytaradi. Topiraq betine tusken organikaliq zatlar (
6
simlik, 
haywanlar) 
qaldiqlannin 
turli 
fizikaliq 
ham 
ximiyaliq 
maydalamwina topiraq mikroorganizmleri sebepshi boladi ham 
topiraqti mineral hamde organikaliq zatlar menen bayitadi, olardin 
topiraqtagi mugdarm, turaqliligin tamiyinleydi. Jer jiizinde payda 
bolgan topiraqtin dinamikaliq halati saqlamp qaladi.
Topiraqtin qasiyetleri lqlim, taw jimslan, osimliklerdin az- 
kopligi, jerdin relefi siyaqli faktorlar menen amqlanadi. 
Jimslardin maydalaniwi ham olardan organikaliq materiyallardin 
topiraqqa otiwi issi ham igalli lqlim zonalarmda tez boladi. Biraq, 
topiraqtin qurami ham qasiyetleri materik jimslardin tasiri 
igalliqtin, temperaturanin artiwi menen kemeyip baradi.
Jer juzinin qurgaq rayonlannda taw jmislarmm ximiyaliq 
jemiriliwi juda aste otedi. Osimliklerdin onimdarligida juda pas 
boladi ham az mugdarda organikaliq detrit 
topiraqqa otedi. 
Qurgaq zonalarda topiraqtin paydali qatlami onsha qalin emes. 
Jimslardin jemiriliwide tropikaliq zonalarda joqari darejede bolip,
165

---

materik zonalardm ozgeriwi