Mamleketlik universiteti jumanov m. A

5.6. Topiraq organizmlerinin sharayatqa beyimlesiwi
Topiraq organizmlerinin sani ham sapasi, olardin har-turli 
toparlar ham birlespeler payda etiwi, topiraqtin fizikaliq, 
ximiyaliq ham biologiyaliq qasiyetlerine baylanisli boladi. 
Topiraqtin ximiyaliq qasiyetlerinen biri onin 
kislotaligi 
bolip, bul 
vodorod ionlarmm koncentraciyasi menen korsetiledi. Topiraq 
eritpesinde on zaryadlangan (N ) vodorod ionlari kop bolsa, 
topiraq kislotali, eger teris (ON') zaryadlangan gidroksil ionlar 
kop bolsa topiraq 
siltili 
boladi. Topiraqtagi bul jagday ten bolsa, 
topiraq eritpesi neytral reakciyada boladi. Osimlikte jer asti 
organlarmin 
rawajlamwi 
topiraqtin 
vodorod 
ionlan 
koncentraciyasina baylanisli boladi. Braun Blanke klassifikaciyasi 
boymsha tomendegi toparlarga bolinedi:
1. Acedoffller (pH=6.7) 
toparma kiriwshi osimlikler topiraq 
eritpesi qishqil bolgan sharayatqa beyimlesken (gunafsha, veresk, 
bagulnik, qmqbuwm ham moxlar) bolip keledi.
2. Neytroffller (pH=6.7-7) osimlikler 
Topiraq eritpesi 
reakciyasi neytral jagdayda jaqsi osedi. Bularga sebarga, jonishqa, 
ajmqbas, goza ham basqa madeniy osimlikler turleri kiredi.
3. Bazofill (pH=7 den joqari) toparga 
siltili topiraqlarda 
osiwshi osimlikler kiredi. Bunday osimlikler por qaldiqlan kop 
jerlerde, adir, sh61, yanm shol florasi ishinde ken ushirasadi.
4. Indifferent turler 
- Topiraq har-qiyli darejede siltili ham 
qishqil jagdayda osedi. Bunday turlerge merwertgiil, jabayi suli 
h.b. kiredi.
Topiraqtm vodorod (pH) ioni organizmlerge tuwridan-tuwn 
tasir qilmay, basqa edafikaliq faktorlar menen kompleks tasir 
qiliwi miimkin. pH tin tasir darejesi osimlikler qaplami, turler 
qurami ham ortahq klimatinm jagdayma da baylanisli. Hakli 
topiraqlarda pH
=8
ge ten, shorlangan jerlerde pH=9.5 ke shekem 
koteriledi ham siltili belgilerdi jiizege keltiredi. Torf ham moxli 
osimlikler qaldiqlan kop jerlerde pH=4 atirapmda bolip, ortahq 
qishqil boladi.
Topiraqta ushirasatugm apiwayi haywanlar har tiirli 
qasiyetlerine qarap pH=3.9 dan 9.7 shegarasmdagi ortaliqta 
ushirasadi. Baqanshaqli amebalardin acedofill turleri pH
=6
dan
174

---

tomen sharayatta, neytrofill turleri bolsa pH=6-7 ham 7 den 
joqan korsetkishli sharayatlarda ushirasadi.
Jawm qurtlari pH=4.4 den tomen bolganda, ayirim 
jagdaylarda pH=4.5 ham 
8
de, baqanshaqli mollyuskalar topiraqta 
pH=7 yaki 7-8 korsetkishli siltili ortaliqta ushiraydi.
Topiraqta osimlik ham haywanlar qaldiqlarinm shiriwinen 
payda bolgan organikaliq zatlar quramma qarap osimlikler 
tomendegi ekologiyaliq toparlarga bolinedi: