Mamleketlik universiteti jumanov m. A

V BAP. TOPIRAQ JASAW О К ТА ЬШ
Tayam sh sozler: litosfera, topiraq faktori, edafik faktor,
topiraq qatlami, gumus, mineral ionlar, mineral ham organikaliq
hirikpeler, kapillyar suw, absorbcion, gravitacion suw, kalcefill,
kalcefob, acedofil, neytrofil, bazofil, indifirent turler, petrojit,
psammofit, galofit, geobiont, geofil, mikrofauna, mezofauna,
makrofauna.
Har turli klimat faktorlari menen bir qatarda tiri organizmler 
tirishiliginde topiraq ta zarur rol oynaydi. Topiraq - grekshe 
«Edafos» sozinen alingan. Edifikahq faktor degende - tiri 
organizmlerge tasir etiwshi topiraqtin har-qiyli tasirlerm 
tfisinemiz. Topiraq degende jerdin gewek, onimdarli joqargi 
qabatm tusinemiz.
Topiraqta jasawshi barliq tiri organizmler jasaw processinde 
bir-birine har-turli qatnasta bolip, tasir korsetedi, yagmy osimlik, 
haywan ham mikroorganizmler arasinda^i quramali qatnaslar 
natiyjesinde topiraqta gumus ham mineral zatlar toplanadi.
Topiraqtm ekologiyaliq faktor sipatinda osimliklerge tasiri 
haqqmda aytqanda som da aytip otiw kerek, topiraq osimlikti 
ozinde tutip turadi ham om aziq penen tamiynleydi. 
6
simlik 
topiraqtan suw ham onda erigen mineral ham organikaliq zatlardi 
aladi. Osimlikke topiraqtin qasiyetleri ham ximiyaliq qurami ham 
mikroflorasi juda ulken tasir qiladi (zamarriqlar, bakteriyalar, jasil 
osimliklerdin tamirlari).
Jer jiizindegi topiraq qatlammin tiykarm 
litosfera 
quraydi. 
Litosfera, Jer qabigi fiziko-ximiyaliq processler juwmagi. Jer 
qabiginm qalinligi 5 km den 60 km ge j etedi. Materiklerde 40-50, 
joqan tawlarda 85 km di quraydi. Teniz ham okeanlarda bolsa 
6
- 
10
km ge baradi.
Litosfera magma, shogindi qaldiqlar ham metamorfik taw 
jmislarman quralgan. Litosferamn en joqargi bolimin