Mamasoli jumaboyev

Zafar Diyor
(1 9 1 2 - 1946)
0 ‘zbek bo lalar ad ab iyotining atoqli vakillaridan biri Z a far 
D iy o r o ‘zining b u tu n ijodiy faoliyatini yosh avlodni insoniylik 
ruhida tarbiyalash ishiga b a g ‘ishlab, xilm a-xil asarlari bilan 
o ‘zbek bo lalar ad abiyotini boyitdi.
Z a far D iy o r 1912- yilda N a m a n g a n viloyatining S am soq- 
tep a qish lo g ‘ida d e h q o n oilasida tu g ‘ildi.
Z a fa rla r oilasi 1916- yilda T o sh k e n tg a k o ‘ch ib keldi. 
B o‘lajak sh o ir 1923- yilda eski usuldagi m aktabga o ‘qishga 
kiradi va 1925- yildan boshlab 7- b o lalar uyida tarb iyalanadi.
Z a fa r D iyor 1927- yilda N a rim o n o v n om idagi pedagogika 
te x n ik u m ig a kirib, u n d a q u n t b ila n o lqiydi. T e x n ik u m d a
c h iq ariladigan devoriy gazetaga o ‘zining xabar, s h e ’r va chizgan 
rasm lari bilan faol q a tn a sh a boshlaydi. K eyinroq tex n ik u m
S am arqandga k o ‘chiriladi. U yerda Z afar D iyorning ilk s h e ’ri 
yosh sh o irlarning „Q urilish kuylari16 degan t o ‘plam id a n ash r 
etiladi.
S h o irn in g b irin c h i t o bp la m i 
1933- y ild a „ Q o ‘s h iq la r “ 
n o m i bilan bosilib c h iq a d i. U n in g bu t o ‘plam g a kiritilgan 
a k sariy at s h e ’rlarid a V a ta n , baxtli bolalik k u y lan ad i. Ilm - 
m a 'rifa tn i ta rg ‘ib qilish h am k ito b n in g asosiy g ‘o y a la rid a n
birini tashkil etadi.
Z a far D iy o r 1933- yilda tex n ik u m n i bitirib, o ‘qituvchi 
b o ‘lib ish la y b o s h la y d i. A y n i v a q td a b a d iiy ijod b ila n
shug‘ullanib, q a to r asarlar y aratadi. U n in g s h e ’rlari, hikoya 
va ocherklari gazeta va ju rn a lla rd a bosilib turadi.
1934- yilda Z a far D iyor S am arq a n d d an T o sh k en tg a kelib, 
hozirgi „S harq to n g i“ gazetasining adabiyot va m aktab boMimida 
adabiy xodim , keyinroq „ S h arq to n g i“ g azetasining m as’ul 
kotibi b o ‘lib ishlaydi.
154

---

U 1 9 4 1 - 4 6 - yillarda hozirgi „ O kzbekiston o vozi“ g azeta- 
sida m eh n a t qildi. T o sh k e n t davlat pedagogika institu tin in g til 
va adabiyot fakultetiga kirib o kqishni davom e ttird i, o ‘z bilim ini 
oshirish ustida q u n t bilan ishladi, xalq o g lzaki ijodini, o ‘zbek 
va sharq klassiklarining asarlarini sevib o 'rg an d i.
S h o ir iste’d o d in in g kam olga yetishuvidagi y ana bir m u h im
hayotiy asos o ‘sha davrdagi adabiy m u h it bilan b o g ‘liqligidir. 
G ‘afur G ‘ulo m , O ybek, H am id O lim jon, A bdulla Q a h h o r, 
S hayxzoda, G ‘ayratiy, S obir A bdulla, Y ashin, U yg‘un kabi 
zabardast s a n ’a tk o rla r a n a shu m u h itn in g ajoyib vakillaridan 
edilar. Z a fa r D iy o r o ‘z ijodida ham k asb larid an ibrat olm asligi 
v a s h u n d a n k e lib c h iq ib ijo d g a k a tta m a s ’u liy a t b ila n
yondashm asligi m u m k in em as edi.
Z a fa r D iyorning asarlari yosh k itobxonlarni uzo q v aqtdan 
beri o ‘ziga rom etib, avloddan avlodga o ‘tib , yoshlar tarbiyasida 
m u h im vositaga aylandi. S h o irn i yosh kitobxonga aziz va yaqin 
qilgan n a rsalard an biri shuki, u b u tu n aqli, qobiliyati, qalam
k u c h in i y o sh a v lo d g a q a r a tg a n , b o la la r n in g s h o d lik va 
tashvishlari, o rzu -in tilish la rin i sezgirlik b ilan anglab k o ‘ngilga 
jo y lag an , dilini dillarga payvand etgandi. B olalar yozuvchisi 
u c h u n lozim b o ‘lgan h a m m a xususiyat — n ozik t a ’b va o ‘tk ir 
didlik, haqiqiy p ed agogcha d o n o lik va soddadillik, g ‘a m x o ‘rlik, 
m u rab b iy ch a hushyorlik va b a g ‘rikenglik ja m u l ja m b o ‘lgan bu 
in so n h a q iq a tan h am tu g ‘m a b o lalar shoiri edi. U n i bolalarga 
y aq in lash tirg an y ana b ir xususiyat — asarlari b e h u d a k u c h a n iq
va q o c h iriq d an xoli, k o ‘ngilga yaxshi o ‘tirishadigan sam im iy 
va tabiiy b o ‘lganligidadir.
„ M e n Z a fam i o ‘ylasam , — deb yozadi H akim N azir, — 
u ni n u qul sh o d -x u rra m bo lalar qurshovida, qu v n o q c h e h ra - 
sidan n u r taralib , sertabassum lablaridan s h e ’r d u rd o n alari 
yog‘ilayotganday ko ‘ram an. C h in d a n a m u bolalarga ju d a yaqin 
edi. M a k ta b lar va b o lalar uylarida, k u tu bxona va b o g ‘ch alard a 
b o t-b o t b o ‘lar, yosh k ito b x o n la rg a y an g i-y a n g i s h e ’rlarin i 
b o lala rc h a m uloyim , so dda, shirali ovozi bilan o ‘qib berar, 
ay rim s h e ’rlarini yod d an ju d a o 'x sh a tib deklam atsiya qilar, 
b o lalard an h am s h e ’r o ‘qitib eshitardi. S h u n d a u o ‘zining qaysi 
s h e 'rla ri b ila n b o la la r k o ‘rig id a n yaxshi o 'tg a n in i, qaysi 
s h e ’rni k o ‘pro q sevib qolganlarini ko ‘rar, bolalarga yoqtirish 
u c h u n q an d ay s h e ’rlar yozish lozim ligini fah m lab olardi. „B iz 
bolalarga n u qul o ‘rgatibgina qo lm ay , ulard an o ‘rganib ham
tu rish im iz k e ra k “ , derdi.
155

---

H a , b o lalard an o ‘rganib, ularga o ‘rgatib ijod qilgan sh o ir 
ayniqsa, m aktab g ach a va kichik m ak tab yoshidagi bo lalarn in g
serzavq kuychisi sifatida u lar qalbida ab ad iy m u h rla n ib qoldi. 
U n in g ,,Q o ‘sh iq la r“ (1933), ,,M a sh in ist“ (1936), ,,T a n ta n a “ 
(1 9 3 8 ), ,,S h e ’r la r “ (1 9 3 9 ), ,,M u b o ra k “ (1 9 4 0 ), „ B iz n in g
q u ro lim iz “ (1941), „B izning o ila “ (1942), ,,Sovg‘a “ (1944), 
,,C h a m a n “ (1 9 4 8 ), ,,A sarlar“ (1 9 5 4 ), „S u v b ila n s u h b a t“ 
(1976) kabi kitoblari bolalarga k a tta to rtiq b o ‘ldi.
Z a f a r D iy o r d a , a y n iq s a , o n a y u r t, s e rq u y o s h o ‘lka 
tu s h u n c h a s i z o ‘r. S h o ir e l- y u r tim iz n i, V a ta n im iz n i q a ttiq
sevadi. Ijo d k o r qalbidagi buyuk m u h ab b at ju d a chiroyli b o ‘lib 
s h e ’rlariga k o ‘ch ad i. „ G ‘u n c h a la r“ , „Y ash n a, V a ta n “ , „ S e r­
quyosh o ‘lk a “ singari asarlarining sarlavhasiyoq b o lala r kay- 
fiyatini c h o g ‘ qiladi. B olalarda o n a -V a ta n g a b o lg a n m eh r- 
m u h ab b a tn i o ‘n c h a n d o n oshirib yuboradi. ,,G ‘u n c h a la r“ da 
sh o ir b o lalarni erkalab:
Vatan agar bo‘lsa bir chaman,
Siz qo‘ynida xandon g‘unchalar.
Ay, siz mening kichik do‘stlarim,
Vataningiz sevar shunchalar, —
d e y d i. A m m o sh u g ‘u n c h a la r o n a - V a ta n im iz a so si e k a n li-
g i, b u la r o ld id a tu r g a n b u y u k is h la r s h o ir e ’tib o r id a n
c h e td a q o lm a y d i. S h e ’rn i o ‘q ig a n h a r b ir b o la d a te z r o q
o ‘s ib - u lg ‘a y is h , V a ta n x iz m a tin i q ilis h h issi j o ‘sh u rm a y
iloji y o ‘q.
Z a fa r D iy o r s h e ’rla rid a , ay n iq sa , m a k ta b g a c h a tarb iy a
yoshidagi bo lalarn in g ruhiyatini yaxshi bilishi sezilib tu radi. 
M asalan, shoirning „ B o g ‘c h a m iz “ , „ Т о ‘р “ , „ A rc h a “ , „A rcha 
q o ‘shig‘i“ , „ Т о у “ , „K ic h k in a c h a v a n d o z “ , ,,K a p a lak “ s h e ’rla­
rini olib k o ‘raylik. Bu asarlar, aso san , besh, olti b o ‘g ‘inli, 
ixcham , tu sh u n ilish i o so n , so ‘z va m isralar n ih o y atd a o ‘ynoqi 
va b o la la rn in g g a p id a n tash k il to p g a n . 
M u a llif o lti-y e tti 
yoshgacha b o ‘lgan b o lalarn in g q iziq u v ch an lig in i, sam im iyligini, 
o d am larga, qushlarga, jo n iv o rlarg a, u m u m a n , h a m m a narsaga 
g ‘am x o ‘r, m eh rib o n lig in i va b o sh q a xususiyatlarini hisobga 
olgan. Shunga k o ‘ra sh e ’rlar tabiiy, jo z ib a d o r va sam im iy 
ch iq q an . ,,K ap alak “ s h e ’rida b o laning n a q a d a r beg^uborligi, o n a
tabiatga, uni sevishga, asrab-avaylashga b o ‘lgan m u n o sab ati 
chiroyli tasvirga ega:
156

---

Hoy kapalak, kapalak,
Qanotlaring ipakdek.
M uncha shoshib uchasan,
To‘xta, so‘zlayin andek...
M endan aslo qochmagin,
D o‘st bilaman o ‘zimga.
Pildir-pildir uchishing,
Oh, yoqadi ko‘zimga.
„Suv bilan su h b a t“ d a h am ajoyib voqea qalam ga olingan. 
A sar q a h ra m o n in in g suvning b u n ch alik a riq d a to ‘lib -to sh ib va 
ju d a shoshib oqishi qiziqtiradi. Suv va bola o ‘rtasida jo n li suhbat 
b o ‘ladi. Suvning so ‘zlarid an bo la ju d a k o ‘p n arsalam i o ‘rganib 
oladi. Suv h ayot ibtidosi ekanligini, suv — b u tu n borliqqa 
u m r, shodlik baxshida etishini tushunadi. N atijad a bolada suvga, 
uni in ’om etgan o n a tabiatga, hayotga qiziqishi, m u h abbati 
oshadi.
30- yillarda yaratgan asarlari o rasida „ K ic h k in a b o g ‘bon 
h aq id a d o s to n “ va „K el, uchaylik shim olga!“ , „Y uksak to g ‘, 
keng o ‘tloq va m ard o ‘rtoq haqida qissa“ sh e’rlari alohida ajralib 
tu radi. Bu asarlar h am bog‘ch a bolalari hayotini o c h ib berishga 
x izm a t q ila d i. U la rd a b o g ‘ k o ‘p a y tiris h , p a rv a rish q ilish 
(„ K ic h k in a b o g ‘b o n h aq id a d o s to n “ ); davr bilan ham nafas 
b o ‘lish, texnikaga qiziqish („K e l, uchaylik sh im o lg a“ ); tabiatga 
m e h r q o ‘yish, choM -biyobonlarni o ‘zlashtirish („Y uksak t o g \
keng o ‘tloq va m ard o ‘rtoq haqida qissa“ ) kabi m asalalar 
yoritiladi.
Z a f a r D iy o r o ‘zb e k b o la la r a d a b iy o tid a d o s to n ja n r in i 
b o s h la b b e rg a n s h o ir la r d a n biri h is o b la n a d i. U „ M a s h i-
n is t“ , „ K a z b e k “ , „ M a d r id d a n k e lg a n m e h m o n “ , ,,Q o til“ , 
„ Q o ‘r iq c h ilik d a “ kabi d o s to n la r; „ B u r g u t“ , „Y an g i e r t a k “ , 
„ N e g a x o ‘ro z q ic h q ir a d i to n g g a c h a ? “ s in g a ri e r ta k - d o s -
to n la r y o z d i.
Z a far D iy o r ikkinchi ja h o n urushi davrida u n u m liro q ijod 
q ila d i. U o ‘z a s a rla rid a yosh a v lo d n i v a ta n n i sev ish g a, 
ardoqlashga, z a ru r pay td a, qoMiga qurol olib, him oya q ilm oqqa 
ch a q ira d i. U n in g „ K ic h k in a ja n g c h i“ s h e ’ri a n a sh u n d a y
asarlard an biridir. S h e ’rda otalari va akalarini frontga — V atan 
him oyasiga j o ‘natg an va u larn in g kundalik yu m u sh larin i o ‘z 
zim m alariga olgan yosh avlodning fro n t orqasidagi m eh n a t 
jaso ra tlari kuylanadi.
157

---

Shoir sh e’rda kichkintoylarning o ‘y-xayollarini, o rzu -u m id - 
larini m ohirlik bilan badiiy um um lashtiradi va hayotiy xulosa 
chiqaradi.
A sar q a h ra m o n i — b o g ‘c h a yoshidagi jajji b ir bola. U askar 
b o ‘lishni, d u sh m an g a qarshi kurashishni o rzu qiladi.
S h o irn in g ,,M e rg a n “ s h e ’ridagi q a h ra m o n h a m o rz u la r 
q a n o tid a y a sh ay d ig a n b o la. U n in g akasi q a h ra m o n ja n g c h i, 
n e m is b o s q in c h ila rig a q a rsh i k u rash olib b o ra y o tg a n d o v - 
y u ra k yigit. L irik q a h ra m o n h a rb iy ish n i, m a s h q n i jo n -
d ilid a n y axshi k o ‘ra d i, q iz iq a d i. 
M a sh q q ila v e rib m iltiq
ish la tish n i, t o ^ r i m o ‘ljalga olish n i o ‘rg angan. B olaning ezgu 
n iyati b itta: te z ro q u lg ‘a y ish , o n a -V a ta n n i akasi kabi h im o y a
qilish:
D o‘stlar, o ‘sib-ulg‘aysam,
Askarlikka boraman.
Unda mohir kurashchi 
Akam o‘rnin olaman.
B ulardan tash q a ri, sh o irn in g „Q u ro l bering m enga h a m “ , 
„ Q a h ra m o n “ , „ Q o ‘riq ch ilik d a“ , „ O ltin yu ld u z“ , „B iz yasha- 
m o q ista y m iz “ , ,,T a n k ist“ , „ O n a q o ‘sh ig ‘i“ , „ M a k ta b — 
s e n in g f r o n tin g 16, „ T e m ir c h ila r m in b a r i66, „ Y o sh v a ta n -
p a rv a r66, „ P o y e z d k e ta r fro n tg a 11, „ O ta m k e la r y a q in d a 11, 
„ Q a h ra m o n n in g kelishi61 kabi s h e ’rlari h am urush davri o 6zbek 
b o lalar ad ab iyotining taraqqiyotiga k atta hissa b o i i b q o ‘shildi.
Z a fa r D iyorning adabiy m erosi n ih o y atd a boy va rang- 
b a ra n g d ir. U n in g b o la la r h a y o tid a n o lib y o z g a n „B ax tli 
yoshlik11, „ U c h o g 'a y n i11, „Y osh vatanparvarlar11, ,,O q o ltin 11, 
„ O m o n a t11 kabi pyesalari, „Y uksak to g 1, keng o ‘tloq va m ard 
o 6rto q h a q id a q issa 11, „Y angi e rta k 16, „ B u rg u t11 e rta k la ri, 
„ S h a ra f egasi11, „ T a n k g ild ira k la ri o stid a 11, „ N o jo 'y a lik la r11 
kabi hikoya va och erk lari b o lala r adabiyoti xazinasiga salm oqli 
hissa b o i ib q o ‘shildi.