Mamasoli jumaboyev

Aleksandr Sergeyevich
Pushkin
( 1 7 9 9 - 1837)
H a r b ir x a lq n in g d o n i s h m a n d lig i va q a lb n a z o k a tin i 
o ‘z id a m u ja s s a m la n tir g a n shoiri b o 'l a d i . 
R ossiyada in so n
m a ’naviy o l a m in in g m u s a w i r i , s h u b h a siz , P u s h k in d ir . U 
n u rg a intilib, d o i m o z o d lik u c h u n k u ra s h u v c h i sh o ir, b u y u k
o p tim is t b o ‘lib yetishdi. Rus x a lq in in g y a n a b ir b u y u k shoiri 
A le k s a n d r Blok: „ P u s h k i n n i n g n o m i n a q a d a r j a r a n g d o r “ 
de b t a ’riflagan edi.
A. S. Pu sh k in xalq o g ‘zaki ijodini b o lalik d a n berilib 
o ‘rgandi. Buloqdek qa y n a b -to sh g an xalq o g ‘zaki ijodi shoirning 
ilhom iga ilhom q o ‘shdi. K elajakda m a s h h u r s h o ir b o ‘lib, 
ja h o n g a tanilishida boy m an b a b o ‘lib xizm at qildi. U , ayniqsa, 
o ‘zining ertak-dostonlari bilan yosh kitobxonlarning h u r m a t-
olqishiga sazovor b o ‘lib kelm oqda.
A. S. Pushkin o ‘zining „ P o p va uning xizm atkori Baida 
haqida e rta k “ (1831), „ Baliqchi h am baliq haqida e rta k “ 
(1833), , , 0 ‘lik malika va yetti b a h o d ir haqida e rta k “ (1833), 
„O ltin x o ‘roz haqida e rta k “ (1834) kabi ertak-dostonlari bilan 
ja h o n bolalar adabiyoti xazinasini yanada boyitdi.
Y u q o r id a biz t a 'k i d l a b o ‘tg a n a s a r l a r n in g h a m m a s i boy 
va r a n g - b a r a n g xalq o g ‘zaki ijodi t a ’sirida yuzaga kelgan. Bu 
a s a r la r z a m i r i d a fak tik m a t e r i a ll a r y o tg a n lig in i k o ‘ra m iz . 
M a s a la n , s h o ir „A joyib b o l a l a r “ xalq ertagi a s o sid a „ S h o h
S a lta n h a q id a e r t a k “ , „ Q u r u m s o q k a m p i r “ ertagi va rus xalq 
fo lk lo rin in g t o ‘p lo v c h ila rid a n biri V. Dal h ik o y a qilib b e rg a n
sujet a s o sid a „ B a liq c h i h a m baliq h a q id a e r t a k “ , „S ehrli 
k o ‘z g u “ ertagi asosida , , 0 'l i k m alika va yetti b a h o d i r h a q id a
e r t a k “ , u z o q yillar xa lq n i a yovsiz ish la tib , u n g a r a h m -
sh a fq a t n i m a e k a n lig in i b ilm a y o ‘tg a n va u n in g h a t t o p o k
330

---

x i z m a tla r in i cVzida m u j a s s a m la n t ir g a n „ S h a b a r s h a b a t r a k “ 
a s o sid a „ P o p va u n in g x i z m a tk o r i B aida h a q id a e r t a k “ 
y o tg a n lig in i k o ‘r a m iz . Bu e r t a k la r n in g h a m m a s i s h o ir n i n g
ijodiy l a b o r a to r iy a s id a is h la n ib , s a y q a lla n ib , y a n a d a o ‘q i- 
m is h li, t a ’sirli qilib y a ra tilg a n .
A. S. Pushkin oddiy, m e h n a tk a s h xalqni yaxshi k o ‘radi, 
uni iloji b o ric h a h im o y a qilishga, yon bosishga harakat qiladi. 
S huning u c h u n h a m uning erta k -d o sto n la rid a xalqqa b o ‘lgan 
cheksiz h u r m a t tuyg‘usi ba rq urib turadi.
D a d o n s h o h n i oling („O ltin x o ‘roz h a q id a e rta k " ). U g ‘irt 
a h m o q . N a xalqni sevadi va na farzandlariga m e h r ib o n otalik 
qila oladi. D a d o n o ‘taketgan darajada m aishatparast va kaltabin. 
U b u t u n p o d sh o lig id an , x a lqida n, farz a n d la rid a n o ‘zga yurtli 
m a k k o ra ayolni u s tu n q o ‘yadi. Buni xalq, xu d o kechirm aydi. 
N a tija d a s h o h xalq q a h r - g ‘azabiga d u c h o r b o i a d i . O ltin
x o ‘roz te p k is id a n h a lo k b o ‘lgan s h o h g a b iro v n in g ra h m i 
k e lm aydi, a k s in c h a , s h o h n in g o ‘limi ularga sh o d lik va ozodlik 
baxsh etadi.
P op ( „ P o p va uning xizm atkori Baida h a q id a e rta k ") 
o brazini shoir j u d a m a h o ra t bilan k o ‘rsatib berdi. T e k in x o ‘r, 
o c h k o ‘z, o ‘zgalar hisobiga u m r k e c h irad ig a n bir pastkash 
kimsa ekanligini keskin o c hib tashlaydi. U n g a q a ra m a-q a rsh i 
qilib oddiy va halol, m e h n a tk a s h va b a h o d ir yigit Baida 
obrazini ijod c h o ‘qqisiga k o ‘taradi.
Ikki q a h ra m o n n in g bozordagi o ‘zaro su h b a tid a n o q kitob- 
xon kim q a n d a y o d a m ekanligini darhol sezadi:
,,B o ‘lsin o sh p a z , o tb o q a r h a m d u rad g o r,
A y t-c h i, b u n d a y arz o n m alay q ay d a b o r? “
Baida debdi: „Y axshi m alay b o ‘layin,
B ergan o b i-y o v g ‘o n in g g a k o ‘n ayin.
X izm atim g a h aq t o ‘laysan shu xilda:
P esh an an g g a u c h c h e rta m a n b ir y ild a".
P op b o ‘lsa-ch i a n c h a o ‘ylab q o lip ti,
P e sh an asin q ash ib q o ‘li to lipti.
P op o ‘y la rm ish : b ir g ap boN ar — t o ‘la r h a q , 
C h e rtk ila rd a n c h e rtk ila r h a m q ila r farq.
B aida q o ‘ygan sh artig a k o ‘n ib , d eb d i pop:
,,B u sh a rt senga va m en g a h a m m a 'q u l x o ‘p:
E ndi m e n in g h o v lim d a kun k o ‘raver,
G 1 ay rat b ilan x izm at qilib yu raver".
331

---

H a, hayotda h a r bir narsaning, ju m la d a n , te k in x o ‘rlik, 
o c h k o ‘zlikning h a m poyoni, oxiri bor. Kaltabin p o p chertkini 
yeb halok boMadi.
„Baliqchi h a m baliq h a q id a e rta k “ d o sto n id a shoir pok 
m uhabba t m angu b o ‘lishini orzu qiladi. Boylik, m ansab deb 
o ‘tgan kunni unutm aslikni istaydi. B un d a n tashqari, kimki 
halol pe sh an a teri t o ‘kib boylik orttirm asa, birovlar hisobiga 
boyiydigan b o ‘lsa, u h e c h q a c h o n yuqm asligini, birovniki 
birovnikiligicha qolib ketishini k a m p ir qism ati bilan c h o g ‘ish- 
tirib hikoya qiladi. Y er yuzi, b u tu n o la m h u k m ro n i b o ‘Iib 
o lg a n k a m p i r c h o ln i m e n s im a g a n lig i u c h u n , o c h k o ‘z 
va
badbaxtligi u c h u n yana eski h a m m o m , eski tos bilan qolib 
ketaveradi:
Q ay td i k a m p ir yoniga axir,
K o ‘rsa, ta g ‘in o ‘sh a y e rto ‘la,
B o‘sag ‘a d a o ‘tira r k am p ir,
Q arsh isid a te sh ik to g ‘ora.
Rostgo‘y, haqiqatni yoqlovchi shoir , , 0 ‘lik m alika va yetti 
ba h o d ir haqida e rta k “ , „ S h o h Saltan haqida e rta k “ asarlarida 
haqiqat b ir kun em as, bir kun o ‘z o ‘rnini topadi, h a m m a
baxtli b o i a d i , degan 
fikrni ilgari suradi.
A. S. P u s h k i n n in g xalq o g ‘zaki ijodiga a s o s la n ib y o z g a n
„ R u s l a n va L y u d m i l a “ asari h a m b o l a l a r q a lb ig a a n c h a
y a q in t u r a d i g a n d o s t o n l a r d a n biri h is o b l a n a d i. R us e r t a k ­
lari, q o ‘s h iq ia ri, a fs o n a la r i bu g ‘a ro y ib a s a r g a f a v q u l o d d a
g o 'z a l m a z m u n b e r g a n . Y u k s a k i n s o n p a r v a r l i k n i o ‘z id a
m u ja s s a m la s h t ir g a n y o r q in i s t e 'd o d e g a sig in a s h u n d a y a s a r 
y a ra ta o lard i.
M a sh h u r rus ro m a n tik shoiri Jukovskiy „R uslan va L yud­
m ila" dostoni n a sh r etilgach, Pushkinga ,,G ‘olib o ‘q uvchim ga 
magNub m u ra bbiydan" deb yozilgan portretini 
sovg‘a qiladi. Bu
b u y u k s h o ir d a h o s ig a , qaysiki u s to z d a n g ‘o lib
kelib va
z a m o n d a n ilgarilab k e tg a n k u r a s h c h a n In s o n g a b e rilg a n
xolisona b aho edi.
M a n a s huning u c h u n Pushkinga m s xalqining m angu, 
otashin shoiri b o ‘lib q o lm o q baxti nasib etdi.
332

---

B A L IQ C H I H A M B A L IQ H A Q ID A ER TA K
0 ‘tgan c h o g ‘da dengiz b o ‘yida 
C hoi va k a m p ir u m r surgandi. 
Y e r t o i a d a — eski uyida 
0 ‘ttiz uch yil birga turgandi.
C h o i t o ‘r solib ovlarkan baliq, 
K a m p ir esa yigirar urchuq.
C hoi dengizga t o ‘r soldi bir gal, 
Baqa yaproq ilindi yolg‘iz.
T o ‘r solganda chol ikkinchi gal, 
Ilindi-ku dengiz o ‘lani.
T o ‘r solganda chol u c hinc hi gal, 
Chiqib keldi bir chavoq baliq,
J o ‘n baliqm as, naq oltin baliq. 
O ltin baliq xuddi oda m da y,
Tilga kirib, yolvorib qoldi:
,,Q o ‘yib y u b o r dengizga, bobo, 
Katta t o ‘lov t o l a y m a n senga. 
Ko'ngling ne tilasa, b e rg a y m an “ . 
H ayron b o ‘ldi chol, q o ‘rqib ketdi, 
Rosa o bttiz uch yil ovladi baliq, 
A m m o baliq s o ‘zlaganin u 
Eshitm agan edi um rida.
C h o l baliqni q o ‘yib yubordi, 
S h u n d a y dedi unga m ehribon: 
„ O ltin baliq, tangri y o r boMsin, 
Kerak e m a s m enga t o ‘loving,
Mayli tushgil z a n g o r dengizga, 
E rk in -e rk in o ‘y nab yuraver!“
C hol qaytdi-da k a m p ir yoniga, 
Aytdi sh u n d o q qiziq m o ‘jiza:
„Tutib oldim bugun bir baliq,
J o ‘n baliqm as, naq oltin baliq. 
Baliq tilga kirib s o ‘zladi,
K o ‘p yalindi q o ‘yib yubor, deb. 
0 ‘z uyiga — yashil dengizga.
Katta t o ‘lov t o ‘layin, dedi.
N e istasang berayin, dedi.
333

---

M e n olgani botin o lm a d im , 
Q o ‘yvordim z a n g o r dengizga“ .
C h o ln i qa rg‘ay boshladi kampir:
„ E y te n ta k chol, g o ‘l, devona chol! 
O lolm absan ba liqdan t o ‘lov!
H e c h b o ‘lm asa bitta to g ‘o ra —
S o ‘rab olm aysanm i u n d a n sen, 
T o g ‘o ram iz tesh ik -k u axir!“
C hol j o ‘nadi zangor dengizga,
Mavj u rm o q d a dengiz qarasa,
H a m chaqirdi baliqni suvdan,
Baliq chiqib s o ‘radi undan:
„ N i m a kerak senga, chol b o b o ? “ 
T a ’zim bilan javob berdi chol: 
„ P o d s h o baliq, holim ga achin,
X o ‘p urishdi kam pirim meni. 
T inchlik berm as, qariding dem as, 
Kerak em ish yangi to g ‘ora. 
T o g ‘o ra m iz teshilgan, axir“ .
Oltin baliq aytadi javob: 
„ Q a y g ‘urm agil, tangri yor b o ‘lsin, 
Borgil, yangi to g ‘orang b o ‘lur!“
C hol qaytsaki k a m p ir yoniga, 
T o g ‘oralik b o ‘libdi kampir.
Lekin urishdi k a m p ir battarroq:
,,Ey tentak chol, g o ‘l, devona chol! 
Kir to g ‘ora s o ‘rab oldingm i?
Kir to g ‘ora m ol b o ‘larmidi?
J o 'n a , tentak, baliqqa borgin.
T a ’zim qil-u uy s o ‘rab olgin“ .
C hol j o ‘nadi z a n g o r dengizga, 
(Z a n g o r dengiz loyqalangandi.) 
C haqirdi u baliqni suvdan,
Baliq chiqib s o ‘radi undan:
„ N i m a kerak senga, c hol b o b o ? “ 
T a ’zim qilib, s hunday dedi chol: 
„ P o d s h o baliq, holim ga achin,
M eni k a m p ir qa rg‘adi battar, 
T inchlik berm as, qariding dem as,
334

---

J a g ‘i tin m a s , uy s o ‘rar n u q u l “ . 
O ltin baliq aytadi javob: 
„ Q a y g ‘urm agil, tangri y o r b o ‘lsin“ . 
Borgil, uy h a m b o i a d i nasib!“ 
Y e rto ‘lasi t o m o n qaytsa chol: 
Y e rto ‘ladan iz h a m qolm abdi. 
M o ‘rilari g l s h t d a n , oqlangan,
E m a n yog‘o c h id a n yasalgan — 
Darvozali b ir uy turibdi,
U y yonida m e h m o n x o n a bor. 
D erazaning yonida esa,
0 ‘tiribdi k a m p ir taltayib. 
Q a rg ‘a m o q d a c holni battarroq:
„ Ey te n ta k chol, g o ‘l, devona chol! 
Kelib-kelib uy s o ‘rabsan-da!
J o ‘na darrov baliq yoniga,
T a ’zim qilgil unga sen tag‘in,
Q o ra d e h q o n b o l m a y m a n ortiq.
M en begoyim b o ‘lish istayman!“ 
C hol j o ‘nadi zangor dengizga, 
(D e n g iz n o tin c h , t o ‘lqin u rm oqda.) 
C haqirdi u baliqni suvdan.
Baliq chiqib s o ‘radi undan:
„ N i m a kerak senga, chol b o b o ? “ 
T a ’zim qilib, chol s hunday dedi:
„ P odsho baliq, holim ga a chin, 
K am pirni jin urdi battarroq.
T inchlik berm as, qariding dem as, 
Q o ra d e h q o n b o l m a s m i s h ortiq,
U begoyim b o ‘lish istarmish!“
O ltin baliq aytadi javob: 
v Q ayg‘urm agil, tangri y o r b o ‘lsin“ . 
C h o l q a ytdi-ku k a m p ir yoniga, 
N im a k o ‘rar? Baland bir saroy, 
Peshayvonda tu ra r kampiri.
Suvsar p o ‘stin u n in g egnida, 
Boshida h a m alvon dakana. 
Q a t o r - q a t o r inju b o ‘ynida,
Q o l l a r i d a oltin uzuklar,
335

---

O y o g ‘ida qirmizi etik.
A trofida oq so c h xotinlar,
Q o q o ‘rtada k a m p ir turardi, 
S ochlaridan sudrab urardi. 
K am piriga s o ‘z qotdi chol:
„Salom , aslzoda begoyim ,
K o bngling e ndi t o ‘ldi, shekilli?..“ 
K a m p ir unga o ‘shqirdi battar, 
O tx o n a d a ishlashga soldi.
0 ‘tdi hafta ketidan hafta,
K a m p ir tag ‘in m indi qahriga,
Baliq t o m o n y o ‘lladi cholni:
„ T ez bor, t a ’zim qilgil baliqqa! 
O rtiq m e n begoyim b o ‘lm a y m a n , 
P o dsho xo tin b o ‘lish x o h la y m a n “ . 
Q o ‘rqib ketdi chol, s h u n d a y dedi: 
„ E sh a k m iy a yedingm i, kampir? 
Y u r is h - tu ris h n im a , b ilm ay sa n . 
Podsholik masxara b o ‘ldim i?“
K a m p ir b a tta r m indi qahriga,
C h o l yuziga tarsaki urdi:
„ Q o ra d e h q o n , q a n d a y botinding, 
Kim q o ‘yibdi senga s o ‘z aytm oq. 
M enga — m en d a y begoyim ga-ya? 
Yaxshilikcha j o ‘nab qol, d e y m a n , 
J o ‘n a tg a y m a n b o g ‘lab, b o r m a s a n g “ . 
C hol dengizga qarab y o ‘l soldi. 
(Z a n g o r dengiz qora rang oldi.) 
C haqirdi u baliqni suvdan,
Baliq c hiqib s o ‘radi undan:
„ N i m a kerak senga, chol b o b o ? “ 
T a ’zim qilib, s o ‘z aytdi chol: 
„ P o d s h o baliq, holim ga achin, 
K a m p ir tag‘in boshladi g ‘avg‘o 
B o ‘lm as em ish ortiq begoyim , 
B o ‘lar em ish erkin malika!"
Oltin baliq beradi javob: 
„ Q a y g ‘urm agil, tangri y o r b o ‘lsin, 
M ayli, k a m p i r b o ‘lar m a lik a " .
336

---

C hol qaytdi tez k a m p ir yoniga, 
Qarasaki, s h o h o n a qasr.
Q asr t o ‘rida k o ‘rinar k a m p ir — 
0 ‘tirardi m alika b o ‘lib,
X izm atida beklar, amirlar,
Asl sharob quyib b e rm o q d a
H a m m alika q u y m o q yem oqda. 
Atrofida talay yasovul,
Yelkalarda oyboltalari,
0 ‘rab tu ra r ju d a bahaybat.
Buni k o ‘rib q o ‘rqib ketdi chol 
Va s o ‘z aytar yetti bukilib: 
„Savlatli malika, salomalaykum! 
Shoyad endi t o l g a n d i r k o ‘ngling?“ 
Qayrilib h a m b oqm adi kampir.
T ez haydang deb buyurdi, xolos. 
Sakrab turdi beklar, amirlar, 
C h o ln i sudrab, haydab soldilar. 
Yasovullar eshik yonida 
Sal boMmasa c h o p a yozdilar.
M azax qilib qoldi olom on: 
,,Qilig‘ingdan topding, n o d o n chol! 
B un d a n keyin b o ‘lg‘usi saboq:
0 ‘z k o ^ a n g g a qarab c h o ‘z oyoq!“ 
0 ‘tdi hafta ketidan hafta,
K a m p ir b a tta r m indi qahriga.
Erin izlar, c h o p a r yuborib,
C holni topib keldilar axir.
K a m p ir s h u n d a y dedi choliga: 
,,Jo‘na tag‘in baliq yoniga,
T a 'z im qilib, o ‘tingil darrov. 
B o l m a g a y m a n ortiq malika 
Dengiz shohi boMish istayman. 
D e n g iz -o k e a n d a yashaym an, 
X iz m a tim d a tursin baliq ha m ,
Baliq b o ‘lsin m enga xizm atkor". 
Botinolm as s o ‘z aytishga chol,
B o ‘la olm as k a m p ir s o ‘zini.
T a g‘in bordi z a n g o r dengizga,
2 2 — B o l a l a r a d a b i y o t i
337

---

Q o r a quyun k o ‘rar dengizda. 
T o ‘lq in lar o ‘s h q ira r g ‘a z abkor,
H a m t o ‘lg‘anar, h a m uvlar tinm ay. 
C haqirdi u baliqni suvdan,
Baliq chiqib s o ‘radi undan:
„ N i m a kerak senga, chol b o b o ? “ 
T a ’zim qilib, s hunday dedi chol: 
„ P o d s h o baliq, holim ga a chin,
J onga tegdi la'nati kam pir,
Ortiq b o ‘lm as em ish malika,
Dengiz shohi b o ‘lish istarmish 
Va dengizda yashash istarmish.
Sen h a m borarm ishsan xizmatga, 
BoMarmishsan unga xizm atkor".
Bitta so‘z h am de m a di baliq,
Suvga urib d u m in i faqat 
G ‘oyib b o ‘ldi dengiz tagiga.
Javob kutib turdi s h o ‘rlik chol, 
U z o q qolib dengiz b o ‘yida...
Qaytdi k a m p ir yoniga axir,
K o ‘rsa, ta g 1 in o ‘sha y e rto ‘la. 
Bo‘sag‘a da o ‘tirar kam pir,
Qarshisida teshik to g ‘ora.
338

---